Publieke Veranderaars en Publieke Pioniers

Jan Hof, Programma Beter Werken in het Openbaar Bestuur bij het ministerie van BZK.

De overheid moet veranderen en aansluiting vinden op de veranderende maatschappij. Netwerken van ondernemende ambtenaren geven die transformatie mede vorm. Initiatiefnemers vanuit de ‘ambtenarenbeweging’ Davied van Berlo (Ambtenaar 2.0), Jan Hof (Publieke Veranderaars) en Simône Huijs (Publieke Pioniers) dragen bij aan het debat en de kennisuitwisseling over hoe professionals binnen de overheid die ‘nieuwe overheid’ in hun werk vorm en inhoud kunnen geven. Professor Mirko Noordegraaf (Universiteit Utrecht) volgt de bewegingen van ambtenaren en geeft zijn visie op de mogelijkheden om als professional binnen de overheid innovatief te zijn en vernieuwingen tot stand te brengen.

Platform

Davied van Berlo is oprichter van het netwerk Ambtenaar 2.0 en inmiddels programmamanager ervan vanuit de rijksoverheid. In 2008, tijdens het schrijven van zijn eerste boek Ambtenaar 2.0 over de opkomst van sociale media en de betekenis daarvan voor de overheid, begon hij te bloggen. “Op die blogs kwamen veel reacties, maar mensen zijn daarna weer weg. Ik wilde dynamiek en interactiviteit stimuleren en de mensen vasthouden waarmee ik het gesprek voerde.” Daarom startte hij het bekende NING-netwerk van Ambtenaar 2.0. Inmiddels is de focus verbreed met thema’s als innovatie en ‘de nieuwe overheid’. Het netwerk is een platform geworden voor vragen, ontmoeting, kennisuitwisseling en discussie. On- en offline, want Ambtenaar 2.0 organiseert ook bijeenkomsten, zoals een jaarlijkse 2.0-dag. In 2012 publiceerde Van Berlo zijn derde boek Wij de overheid: co-creatie in de netwerksamenleving over de gevolgen voor de overheid van de vernetwerking van de samenleving.

Van Berlo ziet zichzelf vooral als verbinder. “Ik kom op veel plekken binnen de overheid en maak kennis met heel verschillende werelden. Daarnaast doe ik veel indrukken op door wat er bij Ambtenaar 2.0 boven komt borrelen, door hoe bij Pleio, het online platform voor samenwerking, groepen gevormd worden en door vragen bij mijn praatjes. Ik probeer daarnaast de wetenschap te betrekken bij de discussie over de nieuwe overheid. Daar schrijf en praat ik weer over, zo voed ik mede het netwerk.”

Tastbare voorbeelden

Simône Huijs is senior strategisch adviseur bij de gemeente Venray. Juni 2013 bracht zij in samenwerking met het Instituut Maatschappelijke Innovatie de essaybundel Publieke Pioniers uit. Publieke pioniers zijn zowel innovatieve ambtenaren als mensen buiten de overheid die een publieke taak op zich nemen. Met het boek wil Huijs ambtelijke professionals en bestuurders inspireren en de praktijk van de publieke pioniers laten zien. In het boek geven 29 mensen die haar inspireerden elk een onderdeel van het verhaal van de hedendaagse relatie tussen overheid en maatschappij. Huijs: “Die ontwikkeling krijgt termen mee als ‘horizontalisering’, ‘zelfsturing’ en ‘doe-het-zelfdemocratie’, en wordt gezien als een eigentijdse manier om met complexe vraagstukken om te gaan.”

Dialoog

Ze kreeg het idee voor het boek in haar vorige baan als strategisch adviseur bij het ministerie van Economische Zaken. “Verschillende rapporten beschrijven het ‘wat’, maar nog niet het ‘hoe’. Ik merkte dat sommige collega’s deze verandering aanvoelden en het direct oppakten in dialoog met maatschappelijke partners. Voor een andere groep bleven het abstracte begrippen. Er was behoefte om die woorden betekenis te geven, door tastbare voorbeelden van collega-ambtenaren die het handelingsperspectief laten zien. Maar ook aan voorbeelden van initiatieven uit de maatschappij, zoals een particuliere daklozenopvang: hoe gaat dan de samenwerking met de overheid? Op de derde plaats was er behoefte aan reflectie en verdieping op het fenomeen horizontalisering en zelfsturing, voorbij de ‘hosanna’-verhalen.”

Impact en slagkracht

Onder de noemer Publieke Veranderaars bracht Jan Hof (Programma Beter Werken in het Openbaar Bestuur bij het ministerie van BZK) bestaande initiatieven van ambtenaren samen onder één manifest. Het idee kreeg hij tijdens het Innovatie Festival in België. Ambtenaren konden daar een ‘charter’ (manifest) ondertekenen om innovatie aan te moedigen en het belang van zogenaamde klimaatmaatregelen –zoals leren, durven, gas geven, netwerken en co-creëren – te onderstrepen. Hof licht toe: “In Nederland gebeurt al heel veel, maar het zijn soms nog losse initiatieven. Meer gezamenlijkheid kan de impact en de slagkracht vergroten.” Samen met twintig andere initiatieven heeft hij de missie ‘Wij: publieke veranderaars’ opgesteld. Inmiddels hebben zich 39 initiatieven en ruim duizend ambtenaren aangesloten. Op de site van Publieke Veranderaars komen filmpjes te staan waarin de Publieke Veranderaars vertellen hoe zij vraagstukken hebben aangepakt, waar ze tegenaan liepen en hoe ze daarmee zijn omgegaan.

Werelden verbinden

Maar wat kenmerkt een publieke pionier, veranderaar of ambtenaar 2.0? Huijs geeft aan dat de verhalen in Publieke Pioniers allemaal een eigen perspectief op deze vraag geven. “Publieke pioniers zijn veelal inhoudelijk gedreven, willen verandering op gang brengen en zijn zich ervan bewust dat samenwerking met maatschappelijke partners nodig is. Ambtelijke pioniers kunnen het samenspel tussen verschillende werelden goed regisseren. Je hebt aan de ene kant de realiteit en de regels van de ambtelijke organisatie en aan de andere kant de spelregels en snelheden in het netwerk. Een publieke pionier voelt feilloos aan hoe hij aan beide werelden recht kan doen en deze kan verbinden om beweging te creëren.” Nog wat kenmerken: “Ze kijken goed naar de context, stellen het vraagstuk centraal en verschuilen zich niet achter hun positie. Ze weten goed het eigenaarschap op de juiste plek te leggen en energie in de maatschappij aan te boren.”

Vakmanschap

Volgens Van Berlo streven de ambtenareninitiatieven naar hetzelfde, maar verschilt de insteek. “We vullen elkaar aan en hebben veel contact met elkaar.” Hof is voor Publieke Veranderaars op zoek geweest naar de rode draad. “De ambtenarenbeweging stelt de mens – burger en ambtenaar – centraal, en is gericht op inhoud geven aan je vakmanschap in de netwerkmaatschappij.” Die aandacht voor de continue ontwikkeling van de professie is er nog te weinig, vindt Hof. “Vanuit de organisaties is er voornamelijk aandacht voor formeel leren: mensen kunnen opleidingen volgen. Maar er is ook informeel leren: rondom je eigen vragen en doelstellingen, door feedback en door van elkaar te leren. Door technologie kun je makkelijker mensen om je heen verzamelen en meer delen. Ook dat betekent wat voor je vakmanschap. Een publieke veranderaar beseft ook dat je het als ambtenaar niet meer alleen kunt doen, maar samenwerkt met mensen binnen en buiten je organisatie. En dat de mensen waarvóór je het doet, een heel belangrijke rol hebben.”

Nieuwe houvasten

Van Berlo ziet dat het voor ambtenaren steeds diffuser wordt: “Ambtenaren zijn in toenemende mate buiten de eigen organisatie actief. Je bent actief in overheidsbrede netwerken en staat met één been binnen en één been buiten de organisatie. In een wereld waarin grenzen vervagen, is er behoefte aan nieuwe houvasten. De ambtenarenbeweging faciliteert het informele gesprek daarover. Er is behoefte aan een verhaal over waar we als ambtenaar voor staan, wat het betekent te werken voor de publieke zaak: een kader voor meer zelfsturing.” Van Berlo ziet de overheid zich ontwikkelen naar een matrixorganisatie, met zowel verticale als horizontale sturing. “Die verticale formele wereld hebben we inmiddels goed geregeld, die is helder. Maar de nieuwe horizontale wereld vraagt van je dat je het organisatieperspectief voor een deel loslaat, en verbinding zoekt met je peers en de buitenwereld.”

Taai

Hebben al die initiatieven effect, en ontstaat er iets als de nieuwe ambtenaar?
Professor dr. Mirko Noordegraaf, hoogleraar Publiek Management aan de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht, ziet de rol van ambtenaren over de jaren heen wel veranderen. Als jurylid van de ‘Overheidsmanager van het Jaar’ ziet hij een nieuwe generatie voorbijkomen. “De eind-dertigers en begin-veertigers die nu aan het roer komen, zijn anders dan hun voorgangers. Ze functioneren op een andere manier en hebben andere drijfveren. Ze zijn bijvoorbeeld minder gericht op status, denken minder in functies en meer in netwerken.” Tegelijkertijd constateert hij dat vernieuwing binnen de overheid een taai vraagstuk is. “De vernieuwingsroep binnen de overheid dateert van de jaren tachtig. Toen ging het al over innovatie, coproductie en van-buiten-naar-binnendenken. Je had tien jaar geleden innovatiebeweging InAxis en scharrelambtenaren, datzelfde zie je nu onder andere namen weer terug. Er zijn ook structurele ingrepen gedaan, zoals het oprichten van de Algemene Bestuursdienst bij het Rijk, waarmee aan de top vernieuwing heeft plaatsgevonden.”

Reflexen en routines

Met die veranderingen veranderen de reflexen en routines van organisaties niet direct, ziet hij. “Die kunnen dusdanig sterk zijn dat het lastig is vernieuwend te werk te gaan. Neem bijvoorbeeld het politieke primaat: wat de minister wil, werkt één op één in de organisatie door. De heilige spelregel dat je je minister niet in gevaar brengt, bepaalt het werk van de ambtenaar. Wie bij de overheid gaat werken, wordt snel house-trained; de marges om anders te acteren zijn vaak smal. De bestaande kaders kun je ook niet zomaar terzijde schuiven, want die dienen belangrijke doelen, zoals bescherming van de rechtsstaat en voorkomen van willekeur. Wat nodig is zijn mensen die het spel beter spelen, die vernieuwingsdrang kunnen combineren met andere gezichtspunten.”

Vergezichten versus praktijk

“Ik geloof dat bewegingen als Ambtenaar 2.0 soms iets te veel beloven. Ze geven vergezichten, maar dat zegt weinig over de alledaagse praktijk: het is op de korte termijn voor heel veel ambtenaren lastig waar te maken.” Maar: “Het zou ook kunnen dat ze erin slagen de regels van het spel wat te veranderen. Het spel meespelen en tegelijk de spelregels veranderen, dat maakt op termijn verandering mogelijk.”

Meer lezen

Publieke veranderaars en hun missie: www.publiekeveranderaars.nl
Over de essaybundel Publieke Pioniers: www.publiekepioniers.nl
Het Ambtenaar 2.0-netwerk, met het boek Wij de overheid: www.ambtenaar20.nl
Professor Noordegraaf publiceert regelmatig over professionaliteit bij de overheid, onder andere op www.socialevraagstukken.nl