De democratie, de onafhankelijke rechtsstaat, een ambtenarenapparaat zonder corruptie: in Nederland vinden we het vanzelfsprekend. Toch is het dat niet; het kan snel aftakelen en het moet altijd beter, waarschuwt Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International Nederland. Een goede informatiehuishouding is essentieel voor de integriteit van de overheid, de geschiedschrijving en voor de analyses en eventuele onderzoeken achteraf.
Lousewies van der Laan, directeur TI-NL
Hoe belangrijk is een goede informatiehuishouding van de overheid?
“Gigantisch. Ik illustreer het met een negatief voorbeeld: Donald Trump heeft aangekondigd de Amerikaanse informatiewet aan zijn laars te lappen. Dat kan betekenen dat hij alle informatie die hem niet goed uitkomt, laat vernietigen voordat hij het Witte Huis verlaat. Denk je eens in wat dat betekent.” (Dit interview is gehouden voor de recente installatie van Joe Biden, red.)
De overheid moet informatie actief openbaar maken. Waarom is dat nuttig?
“Voor burgers, journalisten, onderzoekers, wetenschappers en NGO’s – zoals Transparency International – is het van groot belang om de overheid te kunnen controleren. Wij, de burgers, hebben de overheid namelijk – en dat is heel bijzonder – een machtsmonopolie gegeven. We hebben gezegd: in bepaalde omstandigheden mag jij ons van onze vrijheid beroven of ons salaris afpakken. Die macht kun je alleen maar weggeven als daar controle tegenover staat, controle op wat de overheid doet.”
In een recent rapport was de Anti-Corruptie Werkgroep van de OESO kritisch over de nieuwe Nederlandse wetgeving ten aanzien van klokkenluiders. Wat is het belang van klokkenluiders in die controle?
“Het kunnen melden van misstanden is essentieel voor een goed functioneren van de democratie. Kijk maar naar de Kindertoeslagaffaire. Als je alleen wetten hebt en mensen signaleren dat in de uitvoering dingen fout gaan, dan moeten zij serieus genomen en beschermd worden. Anders houden ze hun mond en dan heb je nog niks.”
Hoever moet actieve openbaarmaking gaan?
“Advocaten en burgers dienen om de haverklap Wob-verzoeken (Wet openbaarheid van bestuur, red.) in en ze krijgen vrijwel altijd hun zin. Waarna de overheid de informatie alsnog openbaar moet maken. Dan zeg ik: doe dat gewoon meteen. Nederland heeft daarin een terughoudende cultuur. Ik denk dat de regel moet zijn: je maakt álles actief openbaar, tenzij er een goede reden is om dat niet te doen. En die goede reden is: alles in de privésfeer, dus gezondheidsgegevens, personeelsdossiers, dat soort dingen. Zorg er dan ook voor dat de informatie goed vindbaar en toegankelijk is. Je hebt er niets aan als je terabytes aan informatie over mensen uitstort zonder context en ordening. Dan zijn ze nog verder van huis.”
Leden van de Eerste en Tweede Kamer moeten informatie geven over nevenfuncties, geschenken en buitenlandse reizen. Dat gebeurt veel te weinig, bleek uit jullie recente rapport ‘Integriteit onder nieuw toezicht’.
“Ja, dat klopt. Een groot deel van de Tweede Kamerleden en het overgrote deel van de senatoren heeft een nevenfunctie. Alleen vermeldt ongeveer een kwart niet of dat een betaalde functie is. Wat volgens de regels wel zou moeten. Om beter inzicht te verkrijgen heeft TI-NL een tool ontwikkeld, Integrity Watch, waarmee je real time en per partij informatie daarover krijgt. We hopen dat meer transparantie helpt.”
Hebben jullie ook wensen voor de komende verkiezingen?
“Ja, we willen graag dat kandidaat-Kamerleden proactief en volledig melden wat hun nevenfuncties en commissariaten zijn. Van de huidige 150 Kamerleden hadden 20 dat eind vorig jaar nog steeds niet gedaan. Door een Zembla-uitzending zijn ze in actie gekomen. Van al die mensen kun je je afvragen: zit die persoon namens mij in de Kamer, of voor zijn persoonlijke gewin? Die twijfel ondermijnt het vertrouwen in de politiek.
Een nieuw kabinet moet álles wat met transparantie en integriteit te maken heeft, hoog op de politieke agenda zetten, vinden wij.”
Draagt nieuws over fraude niet juist ook bij aan vermindering van het vertrouwen van de burger?
“Nederlandse banken die meewerken aan witwaspraktijken, ambtenaren die niet correct vergunningen verlenen, wethouders die vriendjes bevoordelen, politici die snoepreisjes maken; berichten daarover ondermijnen inderdaad het systeem en het vertrouwen in de politiek en de overheid. Dat is aan het afkalven. In het buitenland zie je hoe snel dat kan gaan. Maar dat is geen reden om gevallen van corruptie niet naar buiten te brengen. Om de cultuur van integriteit te bevorderen is onder meer nodig dat mensen niet het gevoel krijgen: iedereen doet het, dus ik mag het ook. Dan zak je allemaal af naar een lager niveau. Een van onze – Europese – projecten gaat over subnationale integriteit, van provincies, gemeenten en waterschappen bijvoorbeeld. Er zijn in Europa maar liefst 90.000 subnationale autoriteiten en daar werken zo’n 1 miljoen politici. Die politici komen en gaan. Het is een essentieel onderdeel van de rechtsstaat als de ambtenarij die integriteit op lokaal niveau goed kan bewaken.”
Speelt actieve openbaarmaking ook daarbij een rol?
“Ja. Een van de grootste risico’s bij lokaal bestuur zijn de aanbestedingen. Die gaan vaak over veel geld en het gevaar bestaat dat bestuurders informatie doorspelen aan bevriende ondernemers. Het is een van de redenen waarom bedrijven zich bij TI-NL aansluiten: ze hebben contracten verloren omdat de tegenpartij het spel niet eerlijk speelde. Hoe meer informatie overheden over hun wensen en eisen actief openbaar maken, des te eerlijker kan zo’n aanbesteding verlopen.”
