‘We are the Borg. Lower your shields and surrender your ships. We will add your biological and technological distinctiveness to your own, your culture will adapt to service us. Resistance is futile.’
In hun omzwervingen door tijd en ruimte komt de bemanning van het ruimteschip Enterprise in contact met de Borg, een technologisch collectief bestaande uit geassimileerde organische species (zoals mensen) waarvan de afzonderlijke componenten zijn verbonden. Elk afzonderlijk onderdeel in het Borg-collectief wordt voor zijn rol en taak binnen het collectief aangepast door middel van technologische toepassingen die aan en in het organische deel worden aangebracht. Hun onderlinge verbondenheid en collectieve denk- en handelswijze maakt hen tot een materieel en cognitieve eenheid die moeilijk te bestrijden is. De Borg kent maar één doel en dat is om alles wat ze tegenkomt en kan bijdragen aan hun technologische perfectie te overheersen en op te nemen binnen dit collectief.
Intieme technologie
In een indrukwekkend essay1 dat is uitgegeven door het Rathenau instituut wordt de snelle ontwikkeling van zogenaamde intieme technologie beschreven. Intieme technologie komt voort uit de snelle technologische ontwikkelingen die zijn gebaseerd op de convergentie of versmelting van nano-, bio-, informatie- en cognitieve technologie. Volgens de auteurs leidt deze convergentie ertoe dat de mens steeds meer een machine wordt en dat machines een prominentere rol binnen de menselijke interactie gaan spelen. Tegelijkertijd constateren ze dat machines in toenemende mate menselijke trekjes gaan vertonen. De intieme technologische revolutie richt zich volgens het essay “op de beheersing van onze intieme omgeving: onze lichamen, gedragingen en sociale interacties” (2014:73). De schrijvers stellen echter terecht dat deze ontwikkelingen ook vragen oproepen over wat wij als mens kunnen en willen zijn in een onderling verbonden wereld. Een wereld waarin technologie steeds meer alomtegenwoordig is en steeds meer verantwoordelijkheden van mensen overneemt. Wat het betekent om mens te zijn, is daarom een van dé centrale en morele vragen en politieke strijdpunten van deze eeuw (2014:60).
Een printje van menselijke huid
Een voorbeeld van deze intieme technologie is Deep Brain Stimulation (DBS) wat wordt omschreven als2: “een behandelingsvorm waarbij diep in de hersenen elektroden worden geplaatst die zijn aangesloten op een inwendige stimulator, een soort pacemaker. Door middel van deze elektrische stimulatie kunnen heel lokaal in de hersenen symptomen van verschillende ziektebeelden worden onderdrukt”. Maar Deep Brain Stimulation is nog maar een van de vele voorbeelden van intieme technologie. Denk ook aan cochleaire implantaten voor kinderen die niet kunnen horen, door 3D-printers gemaakte menselijke huid, een nieuw kunsthart dat autonoom functioneert of door het brein bestuurde rolstoelen.
Cyber Physical Systems
Een ander voorbeeld betreft de ontwikkeling van medische Cyber-Physical Systems (CPS) die worden ontwikkeld en geïmplementeerd binnen de gezondheidszorg. Deze Cyber-Physical Systems hebben nu al gevolgen. In een rapport van het NCO/NITRD (2009)3 wordt gesteld: “With the advent of microprocessors, miniaturization of electronic circuits, wired and wireless digital networking, and new materials and manufacturing processes, older generations of mechanical of mechanical and analog electromechanical devices used in patient diagnosis, monitoring, and treatment have largely been replaced by devices and systems based on information technologies across the divers array of contemporary medical devices. They are often connected to other devices in increasingly complex configurations potentially creating systems of systems that span scales from tiny (e.g. an ingestible camera with real time video) to ultra-large (e.g. scanning and irradiation equipment and geographically distributed electronic record systems)” (2009:7).
Becoming Cyborgs
De hier beschreven ontwikkelingen zijn al decennia gaande. Wij worden nu als mens en samenleving slechts geconfronteerd met de snel uit deze convergerende technologieën voortkomende toepassingen. De Amerikaanse wetenschapper Donna Haraway stelde al in 1991 vast dat wij als mensheid in een onontkoombaar proces terecht zijn gekomen, waarin we evolueren tot cyborgs. Zij omschreef het als volgt: “A cyborg is a cybernetic organism a creature of social reality as well as a creature of fiction” (1991:149)4. Ondanks deze constatering hebben wij als mensheid nog steeds geen antwoord op wat wij willen zijn in de steeds verder voortschrijdende versmelting van mens en samenleving met convergerende technologieën. Eind vorig jaar stelde de Italiaanse filosofe Rosi Braidotti daarom vast dat het tijd wordt dat wij als mens “need to learn to think differently about ourselves and to experiment with new fundamental schemes of thought about what counts as the new basic unit of common reference for the human” (2013:196)5.
De nieuwe mens
De snelle technologische ontwikkelingen hebben een steeds grotere impact op ons zijn als mens. Technologische toepassingen zijn niet langer alleen in fysieke vorm aanwezig maar zijn ook steeds meer een intrinsiek en voor de mens onzichtbaar onderdeel van zichzelf en zijn dagelijkse leefwereld. Dat constateren van Lier, Roozendaal en Hardjono in een nog te verschijnen publicatie. Deze versmelting van ons traditionele zijn en leefwereld met een nieuwe op technologie en informatie gebaseerde wereld, creëert een nieuw geheel waarbinnen mens en technologie zullen samensmelten en waarin bestaande grenzen of waarden en normen vervagen of zelfs geheel verdwijnen. Dit nieuwe en hybride geheel van mens en technologie vraagt ook om het opnieuw uitvinden van de mens en het geven van richting aan de ontwikkeling en vormgeving van deze nieuwe mens. Deze ontwikkeling biedt de kans om de huidige onzekerheid achter ons te laten en de positie van de mens binnen de toekomstige, door technologie gedomineerde werkelijkheid te onderzoeken.
Die zoektocht is essentieel, want de nieuwe werkelijkheid daagt mensen uit om de grenzen van het ‘zijn’ opnieuw af te bakenen of zelfs op te rekken. Volgens Heidegger6 betreden we daarmee het terrein van de metafysica (2009, Nederlandse vertaling), aangezien de zoektocht het bestaande (de huidige werkelijkheid) overstijgt. Om deze zoektocht naar een toekomstig ‘zijn’ succesvol af te leggen, is een alternatieve metafysische definitie van ‘zijn’ dus noodzakelijk. Een discours tussen wetenschappers die voortkomen uit de technologie en de traditionele wetenschappen, met de geschetste technologische ontwikkelingen als logisch vertrekpunt, kan die zoektocht een impuls geven. Wat maakt een mens tot mens? En wat maakt een mens tot mens in een wereld waarin techniek bijna omnipotent is? Als een dergelijk discours niet op gang komt, is de kans groot dat de fundamenten van de toekomstige technologische werkelijkheid worden gebaseerd op algoritmische rationaliteit en technologische mogelijkheden. De mens zal zich in dat geval naar die realiteit moeten voegen – techniek assimileert de mens – en slechts een ondergeschikte rol vervullen.
1 Est, R.van, m.m.v. V. Rerimassie, I van Keulen en G.van Dorren, Intieme Technologie: de Slag om ons lichaam en gedrag. Den Haag, Rathenau Instituut 2014
2 http://www.nfu.nl/trf/index.php?id=9&hoofdstuk=6&trf=427
3 NCO/NITRD. (2009). High Confidence Medical Devices: Cyber-Physical Systems for the 21st Century Health Care. National Coordination Office for Networking and Information Technology Research and Development.
4 Haraway, D.J., Simians, Cyborgs and Women. The reinvention of Nature. (1991), Routledge, Chapmanand Hall Inc., New York. ISBN 0415903866
5 Braidotti, R., The Posthuman. Polity press, Cambridge, UK. ISBN 9780745641577
6 Heidegger, M. Wat is Metafysica. (2009) DAMON, Budel. ISBN 9789055739325
