DDW25: In één portaal zien waar je recht op hebt

Wat als wetten niet alleen gelezen, maar ook afgespeeld kunnen worden? Wat als je kunt zien hoe levensgebeurtenissen zoals echtscheiding of baanverlies je rechten direct beïnvloeden? Digilab, het innovatielab van de overheid, werkt aan prototypen van digitale tools die rechten en gevolgen inzichtelijk maken en bestaanszekerheid beschermen.

Ondoorzichtige gevolgen

De visual bij de presentatie Machine law for human life van Digilab op de Dutch Design Week 2025 in Eindhoven is treffend: een zwarte, ondoorgrondelijke doos torent dreigend uit boven de trias politica. Om de uitdaging waar we hier voor staan concreet te maken, volgen we het verhaal van Linda, moeder van twee kinderen, die na een scheiding probeert wijs te worden uit een web van toeslagen en regelingen die misschien wel en misschien niet op haar situatie van toepassing zijn. Linda komt er niet uit en besluit om niets aan te vragen, om maar niet het risico te lopen dat ze later moet terugbetalen. Voor Linda is compleet ondoorzichtig wat de consequenties zijn van haar keuzes. Het  is duidelijk dat dit systeem niet human-centered is.

Ja/nee-vragen

Het is niemands schuld, vertelt Roos de Groot, product owner bij Digilab. Het komt vooral omdat er steeds meer regels bij komen, terwijl er zelden regels verdwijnen. De uitvoering groeit en groeit. Daarbij komt dat de meerderheid van de regelingen wordt omgezet in code, waardoor de interpretatie van de wet uiteindelijk wordt platgeslagen tot een reeks ja/nee-vragen. Hoe de berekeningen erachter precies verlopen, staat in de code. En omdat daar aan wordt gesleuteld, weet op den duur niemand meer precies hoe berekeningen tot stand komen. Laat staan dat de inwoner enig idee heeft.

Dat is niet alleen een probleem voor Linda, maar ook voor de wetgevende en de rechterlijke macht. Het grote zwarte blok boven de drie machten representeert de zogeheten shadow law, het ondoorzichtige blok van gecodeerde regels waarop de Tweede Kamer en rechters maar moeilijk grip krijgen (denk bijvoorbeeld aan het Toeslagenschandaal of de recente problemen met de WIA).

Black box openen

Digilab probeert de black box te openen, door te laten zien hoe je wetten kunt vertalen in voor mensen leesbare tekstregels. Neem de zorgtoeslag. Die valt te vertalen in acties in berekeningen. De berekening in de code gaat over de vraag of Linda recht heeft op zorgtoeslag en zo ja, hoeveel? Linda moet bijvoorbeeld minimaal achttien jaar zijn. Om te weten of dat zo is, grijpt het systeem terug op de Basis Registratie Personen (BRP). Is ze verzekerd? Daarvoor is er een verwijzing naar de Zorgverzekeringswet. En naar de Penitentiaire verzekeringswet, want of Linda verzekerd is, hangt af van de vraag of ze in de gevangenis zit. Voor de vermogensgrens is er een verwijzing naar de inkomensbelasting, die de Belastingdienst van Linda int. Het geheel is een ingewikkeld schema met gekleurde blokjes en lijntjes. En dit is niet eens het hele stelsel van wet- en regelgeving in Nederland, maar slechts een hoekje ervan, zegt Aliza Tekofsky, portfoliomanager bij Digilab.

Live demo

Wat schiet Linda hiermee op? Nog niks, maar met behulp van dit geheel van technische verwijzingen kun je mooie dingen bouwen. Kees Keulemans, kwartiermaker van het Bureau Architectuur bij het ministerie van BZK geeft een live demo van een fictieve website, waar inwoners op één plek kunnen zien waarop ze recht hebben op basis van de gegevens die bekend zijn bij de overheid. Klopt er iets niet, dan kunnen ze het meteen aanpassen. En als bijvoorbeeld het inkomen wijzigt op één plek, dan wijzigt het overal in het systeem en ziet de inwoner meteen de consequenties (‘hé, toch recht op zorgtoeslag!’).

Als Linda uit het voorbeeld een nieuwe baan krijgt aangeboden, kan ze in dit portaal zien welke invloed het salaris heeft op haar situatie, en wat er verandert als ze haar kinderen naar de opvang brengt. In voor mensen begrijpelijke tekst staat uitgelegd welke regel er achter de beslissing zit. En stel dat Linda ergens bezwaar maakt, dan ziet ze hier ook hoe het met haar bezwaar staat.

Wederom niet alleen fijn voor Linda, maar ook voor de politicus die beleid wil maken en die wil weten wat de consequenties zijn van een ingreep. De Machine Law Simulator (van een fictieve stad met 100 inwoners) geeft keurig weer hoeveel inwoners er profiteren van een maatregel en wat de impact is op andere toeslagen. Een leuk speeltje voor aspirant-politici, maar stel dat het er echt was? Het zou de gevolgen van een wetsvoorstel direct in beeld brengen, zodat Tweede Kamerleden niet in het duister tasten.

Ontwerp-mindset nodig

Dit is een design-challenge, benadrukken de sprekers. Eentje met grote socio-technische uitdagingen, want de overheid is een complex geheel van processen en systemen die niet op elkaar aansluiten, en de winkel kan niet dicht tijdens de verbouwing. Maar er is ook een sterke driver in de vorm van ervaren pijn. Het móet anders dan het nu gaat. En daar zijn mensen met een ontwerp-mindset voor nodig. Tekofsky: ‘Het portaal is een voorbeeld, maar wij zijn geen ontwerpers. We laten zien wat je hiermee zou kunnen. Maar hoe zorg je no dat mensen hier echt wat aan hebben?’

Proactieve dienstverlening

In de zaal oppert iemand dat het systeem ook proactieve dienstverlening mogelijk maakt, zoals de stad Gent dit aanbiedt aan haar inwoners. Dat zou inderdaad kunnen, is het antwoord, maar zit er nu nog niet in omdat het nog niet op die manier mag in Nederland.

Werkt een portaal zoals dit misbruik van regelingen niet in de hand? Wetten moeten kenbaar zijn en begrijpelijk, reageert Eelco Hotting, strategisch adviseur bij Digilab. ‘De burger moet kunnen weten waar hij of zij aan toe is, zonder aan de overheid te moeten vragen om uit te rekenen hoe de wet op hem of haar werk.’ Machine law for human life maakt beter testbaar wat de gevolgen zijn als mensen het systeem gaan ‘bespelen’. Dat een aantal mensen dat zal doen, valt te verwachten. Gaming the system is part of the system.

Binnenkort komen twintig verschillende teams uit de overheid bijeen voor een technische test tijdens een driedaags Fieldlab. Ook is Machine law for human life te zien op de Stelseldag. Het project is open source en te volgen op Github.