De digitale druk op onze democratie

De politiek moet paal en perk stellen aan de negatieve impact van social mediaplatforms. Met als doel dat niet het commerciële belang, maar het maatschappelijk welzijn centraal komt te staan. Geef de minister van Justitie en Veiligheid de mogelijkheid om de waarschuwing voor Amerikaanse toestanden in haar HJ Schoo lezing om te zetten in daden.

Ministers worden thuis bezocht met brandende fakkels en brullende tractoren, Kamerleden geven aan te lijden onder de naargeestige reacties op hun werk en journalisten en wetenschappers worden zwartgemaakt en bedreigd als ze kritisch zijn. Over dit problematische patroon sprak minister van Justitie en Veiligheid, Yeşilgöz-Zegerius, in haar recente HJ School lezing bezorgde woorden waarbij ze waarschuwde voor Amerikaanse toestanden.

Dit tekent niet alleen het verziekte debatklimaat maar betekent ook schade aan onze democratische rechtsstaat. Uiteraard zijn de daders mensen met een eigen verantwoordelijkheid die hun straf niet mogen ontlopen, maar we moeten ook kijken naar de invloed van het systeem waarin we leven. En die valt niet los te zien van digitale technologie die de wereld en ons gedrag in dertig jaar tijd ingrijpend veranderd heeft.

Polarisatie staat in toenemende mate tussen groepen mensen in.

Wie een film uit de jaren tachtig terugkijkt ziet wat de komst van computer, internet en kunstmatige intelligentie met onze leefwereld hebben gedaan. Steden, bedrijven en beroepen zijn erdoor veranderd maar ook onze gewoonten, besluiten en communicatie zijn ingrijpend gewijzigd. De voordelen en kansen van de digitale transformatie zijn aanzienlijk maar het internetoptimisme dat jaren negentig de wereld overspoelde is inmiddels achterhaald: anders dan vele visioenen en voorspellingen ons deden geloven heeft de digitale snelweg niet voor wereldwijde democratie, grenzeloze groei en het ‘einde van de geschiedenis’ gezorgd.

Sterker nog, de arbeidsproductiviteit stokt, het verschil tussen arm en rijk neemt toe, het aantal autocraten en populisten aan de macht groeit en polarisatie staat in toenemende mate tussen groepen mensen in.

Sociale media

Nu een schokkend feit: in al deze nadelige ontwikkelingen spelen sociale media een belangrijke rol. Zo leveren de miljoenen uren per dag op Twitter en Facebook de samenleving amper iets op. Zo betaalt Big Tech amper belasting over hun miljardenwinsten. Zo bevoordelen de algoritmes van de grote platforms radicale standpunten en verspreiden ze complottheorieën op grote schaal. En zo werkt het anonieme en afstandelijke karakter van digitale communicatie heftige reacties in de hand.

Van deze bedrijven zelf hoeven we de oplossing niet te verwachten. Integendeel, Facebook kijkt onder leiding van Mark Zuckerberg al jaren weg en de nieuwe Twitter-baas Elon Musk vindt als absolute free speech adept zelfs dat juist nog meer gezegd moet kunnen worden.

Daarom is het nu aan de politiek om paal en perk te stellen aan de negatieve impact van social mediaplatforms. Met als doel dat niet het commerciële belang, maar het maatschappelijk welzijn centraal komt te staan. Hierbij moeten we het vooral hebben van de Digital Services Act, die bijvoorbeeld de inzet van persuasive technology en dark patterns gaat terugdringen.

Maar ook nationale politici kunnen betekenisvolle stappen zetten. Bijvoorbeeld door de black box van aanbevelingsalgoritmes open te breken en sociale mediabedrijven te dwingen een onafhankelijke redactie in te stellen, die losstaat van de advertentietak van het bedrijf. Een andere oplossing is het afdwingen van dataportabiliteit en interoperabiliteit zodat consumenten kunnen stemmen met hun voeten en zo een markt creëren voor alternatieve spelers in het medialandschap.

Stimuleer publieke alternatieven, gebaseerd op publieke waarden.

Tot slot heeft de overheid de verantwoordelijkheid om publieke alternatieven, gebaseerd op publieke waarden, te stimuleren. Stimuleer bijvoorbeeld zogeheten ‘civic tech’: technologie gemaakt door de samenleving en het ‘maatschappelijk middenveld’. Zoals Pubhubs of Waaromkiesjij die tot doel hebben om mensen bij elkaar te brengen in plaats van ze tegenover elkaar te zetten.

Als de Tweede Kamer hier bij de aankomende begrotingsbehandeling van het ministerie van Justitie en Veiligheid voorstellen voor doet dan kan de minister van Justitie en Veiligheid de mooie woorden uit haar HJ Schoo lezing omzetten in daden.

Kees Verhoeven is eigenaar Bureau Digitale Zaken, adviseur Digitale Transformatie bij Dutch Data Center Association (DDA), voorzitter KNVI en voormalig lid Tweede Kamer voor D66.