‘Er ligt een belangrijke opdracht om het vertrouwen van Nederlanders in de politiek te herstellen’ stelt de VVD in haar nieuwste verkiezingsprogramma. Een mooie doelstelling, maar tegelijkertijd stelt diezelfde partij een reeks digitale hervormingen voor die dit vertrouwen juist verder kunnen ondermijnen. Met beloftes die je niet kunt waarmaken herstel je het vertrouwen niet, je beschadigt het verder.
De illusie van de Simpele Oplossing
Neem de belofte dat burgers “snel en eenvoudig” moeten kunnen uitrekenen hoeveel meer ze overhouden als ze meer uren gaan werken. Dit klinkt redelijk, maar vereist een technologisch wonder. Zo’n systeem moet real-time communiceren met de Belastingdienst, UWV, gemeentelijke uitkeringssystemen, zorgverzekeraars en woningcorporaties. Het moet rekening houden met honderden variabelen: van kinderopvangtoeslag tot zorgtoeslag, van hypotheekrenteaftrek tot gemeentelijke kwijtschelding.
De werkelijkheid is dat deze systemen nu al nauwelijks met elkaar kunnen communiceren. Elke organisatie heeft zijn eigen verouderde systemen, verschillende definities van inkomen en eigen beveiligingsprotocollen. Een “eenvoudige” calculator wordt zo een megalomaan ICT-project dat jaren kost en honderden miljoenen verslindt.
Het Toeslagendoolhof Opnieuw
Nog ambitieuzer is de belofte het hele toeslagenstelsel af te schaffen. Dit zou betekenen dat miljoenen dossiers moeten worden gemigreerd, dat gemeentelijke systemen volledig worden herontworpen en dat nieuwe koppelingen tussen overheidsorganisaties moeten worden gebouwd. We weten uit pijnlijke ervaring hoe dit afloopt: de kinderopvangtoeslagaffaire was het directe gevolg van een vergelijkbare digitale transformatie die uit de hand liep.
Het cynische is dat de VVD deze hervorming presenteert als vereenvoudiging, terwijl het juist leidt tot jaren van extra bureaucratie, foutieve uitkeringen en hersteloperaties. De “eenvoudige” oplossing creëert complexiteit die decennia zal duren om op te lossen.
Signalering als Surveillance
Even problematisch is de belofte om schuldenproblematiek automatisch te signaleren. Dit vereist dat de overheid continu het financiële gedrag van burgers volgt, van bankrekeningen tot energierekeningen. Technisch betekent dit geavanceerde AI-systemen die patronen herkennen in privégegevens, gekoppeld aan databases van energiemaatschappijen, banken en gemeenteadministraties.
De privacy-implicaties zijn enorm, maar de technische uitvoering is nog complexer. Wie bepaalt welke algoritmes worden gebruikt? Hoe voorkom je discriminatie? En wat als het systeem foutieve signalen afgeeft, zoals bij de fraudedetectie die leidde tot de toeslagenaffaire?
Van Fraudebestrijding tot Hersteloperatie
Het patroon is bekend: onder politieke druk werd ooit besloten om fraudegebruik van toeslagen rigoureus aan te pakken. Dit leidde tot geavanceerde algoritmes die automatisch verdachte patronen zouden detecteren. Het resultaat was desastreus. Duizenden onschuldige gezinnen werden ten onrechte als fraudeur bestempeld, moesten torenhoge bedragen terugbetalen en raakten in de financiële problemen. De “efficiënte” fraudebestrijding mondde uit in een miljarden verslindende hersteloperatie die nog altijd voortduurt.
De paradox van het verkiezingsprogramma is dat elke belofte uitmondt in meer complexiteit, meer systemen, meer toezicht en meer hersteloperaties. De maakbaarheidsgedachte die ten grondslag ligt aan beloftes, dat complexe maatschappelijke problemen opgelost kunnen worden met slimme ICT, heeft zich keer op keer bewezen als wensdenken. Het wordt tijd dat we erkennen dat sommige problemen niet opgelost, maar alleen beheerd kunnen worden. Politiek vertrouwen herstel je niet met grootse digitale beloftes, maar met eerlijkheid over wat wel en wat niet mogelijk is.
Lees ook:
