Gemeenten experimenteren met datagedreven werken en in extreme gevallen leidt dat tot een centraal gemonitorde en bestuurde stad. Daarmee lijkt de maakbare samenleving via een technologische sluipweg terug te komen. Tijdens een bijeenkomst over datagedreven werken, werd vooral gepleit voor een menselijke stad, waarbij technologie ondersteunend is.
“Elke tijd heeft zijn eigen utopie en in onze tijd is dat de smart city”, zegt Albert Meijer, hoogleraar Publieke Innovatie aan de Universiteit Utrecht, tijdens de bijeenkomst over de datagedreven gemeente, georganiseerd door iBestuur, het programma Digitale Agenda 2020 en Initiate (zie kader). De smart city is het prototype van een datagedreven stad, want alles is er verbonden en wordt gemonitord. Hij noemt dit soort steden, zoals Songdo en PlanIT Valley, de “Almere’s van deze tijd”. Deze smart cities zijn vooral technologisch gedreven waar het niet prettig leven is. “Het zijn tekentafelsteden. Kennelijk lukt het ontwerpers niet om een menselijke stad te maken.” Terwijl dat wel het doel moet zijn, stelt hij: “Je hoort vaak dat technologische ontwikkelingen ons overkomen en dat de toekomst vooral technologisch is. Daar ben ik het niet mee eens. Het toekomstbeeld is wat mij betreft een menselijke stad, waarin technologie menselijke interactie ondersteunt.”
Besturen vanuit de cockpit
Meijer noemt een aantal voorbeelden van smart cities en pilots van datagedreven werken. De meeste richten zich op mobiliteit (verkeersstromen in goede banen leiden, onder meer in Assen), leefbaarheid (luchtvervuiling meten met een sensornetwerk, in Nijmegen), en veiligheid (monitoring in uitgaansgebieden, in Eindhoven). Opmerkelijk genoeg hebben overheden een draai gemaakt door de mogelijkheden van big data en datagedreven werken, stelt hij: “Het heersende idee was dat de overheid niet alles kan overzien en deelnemer wordt in de participatiesamenleving. Met datagedreven werken zie je nu ineens dat monitoring en sturing dominant worden. De maakbare samenleving is terug.” Hij deelt een beeld van de ‘cockpit’ in Rio de Janeiro: “In een controlecentrum wordt alle informatie uit de stad, van luchtkwaliteit tot armoedepatronen, bij elkaar gebracht en geanalyseerd.” In deze modellen is de overheid sterk sturend. Maar het kan ook anders, vertelt hij, bijvoorbeeld wanneer inwoners samenwerken om iets voor elkaar te krijgen. Ook dat wordt ondersteund door technologie. Als voorbeeld noemt hij de honderden WhatsApp-groepen die er in wijken bestaan.
Stedelijk innovatiesysteem
Datagedreven werken kent vele vormen. Meijer zou graag zien dat er wordt gewerkt aan een vorm waarin overheid en inwoners samen werken en leren om de samenleving op een goede en menselijke manier te organiseren. Hij noemt dat werken in “een stedelijk innovatiesysteem, waarin continu wordt geleerd”. Experimenteren is belangrijk: “Alleen zo kun je ontdekken hoe je verbeteringen in de samenleving wilt vormgeven. Ik voorspel dat deze manier van experimenteren een standaard onderdeel wordt van de bestuurlijke praktijk.” Een van de aanwezige bestuurders wil weten hoe dat zich verhoudt tot de politieke realiteit van coalitieakkoorden. Meijer: “Ik denk dat in de toekomst van datagedreven werken er nog steeds politieke akkoorden worden gesloten, maar het is raadzaam om deze niet dicht te timmeren. Je kunt het op hoofdlijnen vaststellen en de invulling later en stapsgewijs doen.” Hij noemt het voorbeeld van de gemeente Utrecht, waar de gemeentelijke ambitie voor duurzame energie werd ingevuld met ‘stadsgesprekken’ met inwoners en experts. “Het huidige politieke systeem zal blijven bestaan, de gemeenteraad wordt heus niet afgeschaft. Het is de uitdaging om nieuwe verbindingen te leggen tussen gemeenteraad en samenleving.”
Bouwen aan een ‘good society’
Datagedreven werken gaat over veel meer dan het in goede banen leiden van verkeersstromen in de stad, zegt Meijer: “Het kan helpen om specifieke vraagstukken op te lossen, maar erachter liggen grotere vragen die relevant zijn voor de samenleving. Hoe willen we omgaan met elkaar? Hoe bouwen we een ‘good society’?” Door die vragen te stellen en te onderzoeken ontstaan er “menselijke steden”, zegt hij. “Daarvoor is het nodig dat data uit systemen worden aangevuld met informatie van mensen. Met kennis, verhalen en ervaringen.” Als voorbeeld geeft hij een overzicht van criminaliteitspatronen in de stad, gebaseerd op harde data van bijvoorbeeld het aantal gemelde inbraken. “Als je alleen daarop je beleid baseert, dan mis je dingen. Bijvoorbeeld gegevens over huiselijk geweld, dat minder vaak gemeld wordt. Je moet dus ook de verhalen van bijvoorbeeld de wijkagenten horen.”
Data science
Een aantal gemeenten is aan het experimenteren met datagedreven werken. Sommige doen dat in samenwerking met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), dat zogeheten Urban Data Centers in een gemeente neerzet waar zij samen met de gemeente aan de slag gaat met specifieke vraagstukken. Inmiddels hebben onder meer Zwolle, Eindhoven en Groningen zo’n Urban Data Center. In dit centrum werken vier tot vijf CBS-medewerkers, samen met gemeentelijke medewerkers, aan de analyse van data voor beleidsvraagstukken. May Offermans, interface manager CBS, vertelt dat de focus vooralsnog ligt op kleinere vraagstukken. Bijvoorbeeld waar het beste laadpalen voor elektrische auto’s geplaatst kunnen worden. Offermans voorspelt dat er uiteindelijk ook aan grote vraagstukken gewerkt worden, zoals armoedebeleid.
Elke tijd heeft zijn eigen utopie en in onze tijd is dat de smart city
Gemeenten die laagdrempelig willen ontdekken wat datagedreven werken voor hen betekent, kunnen sinds kort terecht in de KING Data Science Hub bij de Jheronimus Academy of Data Science in ’s-Hertogenbosch. Daar kunnen zij zelf, of samen met andere gemeenten, met diverse analysetools aan de slag. Indien gewenst onder begeleiding. Ook worden er masterclasses en introducties in de data science georganiseerd. Henk Wubs, manager stuurinformatie bij KING, stelt dat er drie “sporen” te onderscheiden zijn als het gaat om datagedreven werken: monitoring (zoals in dashboards als Waarstaatjegemeente.nl), data science (waar experimenteren voorop staat, zoals in de Data Science Hub) en de datagedreven samenleving (waarin de overheid een nieuwe rol moet vinden, omdat mensen meer zelf organiseren).
Privacy en data
Tijdens de discussie komen een aantal knelpunten in datagedreven werken ter sprake. Ten eerste de beschikbaarheid van data. Wubs: “Vaak kunnen gemeenten niet vrijelijk beschikken over hun eigen data, omdat die in systemen van leveranciers zit. Ze kunnen er dan bijvoorbeeld alleen bij met een bepaald tool van die leverancier. Daar moet verandering in komen.” Een ander belangrijk aspect is hoe om te gaan met privacy. Hoe voldoe je aan de steeds strenger wordende privacyregels als je data uit allerlei bronnen koppelt en analyseert? Een aanwezige bestuurder stelt dat zijn gemeente inwoners beter zou kunnen helpen als zij alle data over huishoudens kan combineren, zelfs tot op persoonsniveau. De gemeente zou dan bijvoorbeeld veel gerichter armoedebeleid kunnen inzetten. “Nu mogen we deze data niet verzamelen en gebruiken en helpen we de mensen niet die het het hardst nodig hebben.” Er zijn al wel oplossingen gevonden waarin dit mogelijk is, terwijl de privacyregels worden gerespecteerd, antwoordt Wubs: “In de Data Science Hub deed een gemeente een geslaagd experiment met geanonimiseerde data van huurschulden en uithuisplaatsing van kinderen. Er bleek een duidelijk verband. Deze gemeente heeft nu afspraken gemaakt met de woningcorporatie: mensen die twee maanden huurschuld hebben krijgen een brief waarin staat dat ze in aanmerking komen voor schuldhulpverlening. Daarmee bereik je deze groep, maar laat je de beslissing bij hen.”
Verkenningen
Het programma Digitale Agenda 2020 van VNG/KING, Initiate en iBestuur organiseren een serie kleinschalige bijeenkomsten waarin innovaties en trends worden vertaald naar de gemeentelijke praktijk. De bijeenkomsten zijn bedoeld voor bestuurders en richten zich op de vraag hoe gemeenten kunnen anticiperen op nieuwe, disruptieve technologieën. In elke bijeenkomst staat een ander thema centraal. Mailen met: info@kinggemeenten.nl voor meer informatie.
