Digitale transformatie in Europa: leren van elkaars aanpak

Overal ter wereld wordt nagedacht over hoe digitale technologieën effectief kunnen worden ingezet om de steeds complexer wordende maatschappelijke uitdagingen aan te pakken. Wat kunnen we leren van de aanpak in andere landen? Wat werkt wel en wat niet? Om kennis op te doen en ervaringen te delen, zoekt de Dutch Societal Innovation Hub (DSIH) nadrukkelijk de samenwerking op met Europese partners.

Europees netwerk van 400 hubs

De Dutch Societal Innovation Hub is onderdeel van een breed Europees netwerk met bijna 400 European Digital Innovation Hubs (EDIHs), die zich richten op de digitale transformatie van het mkb en de publieke instellingen. Omdat de meeste hubs zich alleen richten op het digitaliseren van bedrijven, kijkt de DSIH nadrukkelijk naar de hubs die de publieke sector ondersteunen.

Webinar

De hubs in Griekenland, Cyprus en de Duitse deelstaat Brandenburg vielen in de verkenning op vanwege hun voortvarende aanpak. In samenwerking met hen werd op 21 februari een webinar georganiseerd over de digitale transformatie van de publieke sector. Om elkaars perspectief en ervaringen beter te begrijpen, stonden er tijdens het webinar een viertal paneldiscussies centraal, die aanknopingspunten bieden voor intensievere samenwerking. Hieraan namen betrokkenen bij de EDIHs deel die werken voor universiteiten, onderzoeksinstituten, techhubs en grote adviesbureaus. Tijdens de discussies stonden vier opgaven centraal: leiderschap in tijden van transities, kennis en kunde als essentiële randvoorwaarde voor digitale transformatie, het herontwerpen van innovatieprocessen en vertrouwen in digitale dienstverlening.

De digitale transformatie overkomt ons enerzijds, maar vraagt anderzijds om allerlei aanpassingen van de publieke sector. De vraag is dan ook hoe we de digitalisering passend faciliteren en hoe we de veranderingen in gang zetten. Omdat elk Europees land een andere culturele en bestuurlijke context heeft, kiest elk land voor een eigen aanpak voor hun ondersteuning van de publieke sector. Om impact te maken met digitale innovaties, bijvoorbeeld met AI, is het in Duitsland en Nederland een logische stap om op directie of bestuurlijk niveau draagvlak te zoeken. Hier spelen formele, hiërarchische leiderschapsrollen een grote rol. In Griekenland en Cyprus wordt dit als minder vanzelfsprekend beschouwd. In deze laatste twee landen zien we dat het opbouwen van vertrouwensrelaties met de mensen op de werkvloer de grootste aandacht vergt. Vaak wordt jaren geïnvesteerd in het (fysiek) langsgaan van de eilanden en regio’s om dit vertrouwen op te bouwen met zogenaamde ambassadors of change (informeel leiderschap). Pas als deze relatie op de werkvloer is opgebouwd, wordt de stap gezet om draagvlak te creëren bij bestuurders en bij directies.

De digitale transformatie van de publieke sector in Nederland vraagt om nieuwe leiderschapsrollen, zowel formeel via hiërarchische lijnen als informeel via de mensen op de werkvloer. Als land kunnen we veel leren van verschillende leiderschapsrollen en -stijlen in andere Europese landen.

De digitale transformatie moet gebaseerd zijn op het borgen van publieke waarden, zoals veiligheid, inclusie en bescherming van privacy. Het borgen van deze waarden in de praktijk van het werken in de publieke sector wordt in veel landen gezien als een uitdaging. Zo is er in Duitsland sprake geweest van een innovatieproject waarbij drones en satellietbeelden werden ingezet bij de detectie van bosbranden. Onbedoeld werden er ook wandelaars in beeld gebracht. Dat bracht allerlei privacyvraagstukken en ethische vraagstukken met zich mee. Vaak leidt dit ertoe dat zulke projecten worden stopgezet, omdat er zich een probleem aandient dat niet ingecalculeerd was. Het vervelende is dat innovaties hierdoor niet tot wasdom kunnen komen of dat de juiste discussies achterwege blijven. Nederland kent vergelijkbare voorbeelden, zoals de scanauto’s voor parkeren of de bodycam. Ook in Griekenland en Cyprus worstelen ze ermee dat ambtenaren van lokale overheden niet de benodigde kennis hebben om verantwoorde afwegingen te maken over het toepassen van nieuwe, digitale technologieën.

Hoewel publieke waarden of de lokale doorvertaling van de Europese privacywetgeving, in ons geval de AVG, per land kunnen verschillen, is het interessant om de leren over goede voorbeelden van verantwoord gebruik van algoritmen of waarom projecten mislukten. Daarnaast kunnen we gebruik maken van methodieken en tooling die zijn ontwikkeld met Europese subsidie, bijvoorbeeld een aanpak Ethics-by-Design.

De digitale transformatie is geen doel op zich, maar een middel om andere maatschappelijke doelen effectiever, efficiënter en eenvoudiger te halen. Net zoals het vergaren van data niet om het opbouwen van een datacollectie draait. Het is de publieke dienstverlening en onderwerpen zoals de ruimtelijke ordeningspuzzel waar de belangrijkste opgave ligt. Digitalisering kan hieraan bijdragen door lokale metingen met sensoren of beeldherkenning in te zetten voor bijvoorbeeld de vergroening in steden en regio’s of het omgaan met wateroverlast. Toch zien we dat digitale initiatieven moeilijk die impact maken op de opgaven.

In de publieke en private sectoren komt steeds meer het besef dat bestaande innovatieprocessen doorbroken moeten worden om impact te maken. Zowel in Griekenland, Cyprus als Nederland ontstaan initiatieven voor het herontwerp van het innovatieproces. Veel landen laten zich hierbij inspireren door de econoom Marianna Mazzucato, die in haar befaamde boek Mission Economy de maatschappelijke opgave als doel centraal zet en het missie-gedreven innoveren als middel. Hierbij is er meer aandacht voor creatieve ontwerpprocessen om tot een oplossing te komen, bijvoorbeeld Design Thinking, en het betrekken van stakeholders. In de DSIH wordt de aandacht van de focus op de volwassenheid van de technologie, oftewel de ‘Technology Readiness Levels’, verbreed naar ook de volwassenheid van de maatschappij om innovaties te accepteren en de volwassenheid van de samenwerking tussen partijen in de keten. Oftewel de Societal Readiness en Community Readiness.

Hier liggen uitgelezen kansen voor meer Europese samenwerking. Bijvoorbeeld in het kader van de ambitie om 100 klimaatneutrale steden in de EU in 2030 te realiseren, waarbij zeven van de grootste Nederlandse steden zijn aangesloten, of in het kader van 150 klimaatbestendige regio’s en gemeenschappen in de EU in 2030. Eind vorig jaar heeft de Europese Commissie besloten om met de New European Bauhaus de creatieve sector integraal te verbinden met de groene missies van Europa.

Met de Digital Decade strategie heeft de Europese Commissie de ambitie om alle EU-burgers toegang te geven tot de digitale samenleving. Zo is de Single Digital Gateway één van de Europese verordeningen met het doel om één centrale toegangspoort te realiseren voor alle burgers en bedrijven tot alle digitale overheidsdienstverlening in de Europese Unie. In de realisatie van deze ambities is een groot verschil in digitale volwassenheid tussen landen merkbaar. Volgens de eGovernment Benchmark 2023 loopt Nederland relatief voor in haar ‘digitale volwassenheid’. In Duitsland zijn er grote verschillen in digitale volwassenheid tussen verschillende publieke organisaties. Daarnaast merkt dit land dat de inwoners erg terughoudend zijn in het leveren van data voor digitale publieke dienstverlening, vanwege een gebrek aan vertrouwen door autoritaire regimes in het verleden.

De geschiedenis heeft Griekenland op een andere manier beïnvloed; juist vanwege de economische crisis zijn er snelle stappen gezet in de ontwikkeling van een digital wallet. Crises of schandalen uit het verleden zijn van grote invloed op het collectieve vertrouwen van inwoners en daarmee op de ontwikkeling van digitale volwassenheid. Europese wetgeving, zoals de Data Act, probeert een lijn te trekken in de gegevensuitwisseling van alle publieke instellingen in Europa. Maar ook door samen te verdiepen op de onderliggende oorzaken van successen of schandalen kunnen we groeien in ons eigen digitale volwassenheid.

Voor de DSIH boden de vier discussies tijdens het webinar genoeg interessante aanknopingspunten om nauwer samen te werken met de hubs in Griekenland, Cyprus en Brandenburg. De andere hubs waren net zo enthousiast. Tijdens het webinar werd een open oproep gedaan aan de toehoorders om een community op te richten van de EDIHs die zich richten op de publieke sector. Dat kreeg veel bijval, bijvoorbeeld van hubs uit het Duitse Hesse, Finland, Ierland, Kroatië, Letland, Litouwen en Portugal. Vanuit de DSIH wordt nu gekeken hoe de vier hubs samen dit kunnen uitwerken naar een werkbare vorm. Daarbij worden verdiepingssessies georganiseerd over het toepassen van AI, het versterken van digitale vaardigheden van personeel en aansprekende voorbeelden van digitaal leiderschap.

Dutch Societal Innovation Hub

Sinds begin 2023 coördineren IPO en VNG de Dutch Societal Innovation Hub (DSIH). De DSIH zet zich in voor digitale transformatie bij de gemeenten en provincies door bij te dragen aan een duurzaam en klimaatneutraal Europa. Dit is een samenwerkingsverband met Data en Kennishub Gezond Stedelijk Leven in Utrecht, Digicampus in Delft, gemeente Rotterdam, Brightlands Smart Services Campus in Heerlen en het Urban Development Initiative in Eindhoven en Helmond.

De DSIH wordt gefinancierd met een Europese, meerjarige subsidie van 4,2 miljoen euro door de Europese Commissie en het ministerie van Binnenlandse Zaken.