24 van de 29 beoogde bewindslieden van het nieuwe kabinet komen uit de politiek. Kunnen deze politieke veteranen de grote maatschappelijke vraagstukken oplossen waarop hun voorgangers de tanden stuk beten? Alleen als ze op een andere manier weten te innoveren en daarmee uitstijgen boven de eindeloze legitimiteitsdiscussies uit het verleden. Niet zwart-wit redeneren maar grijs. Grijs blijkt dan een heel frisse kleur te zijn.
Legitiem handelen
Zonder vertrouwen staat alles stil en dus moet de overheid legitiem handelen. Want alleen door legitiem te handelen verdien je het vertrouwen van de burger. Legitiem betekent echter niet alleen het voldoen aan de wet, maar heeft ook een normatieve, cognitieve en pragmatische dimensie. Wat lastig is: die dimensies kunnen strijdig zijn met elkaar. De afgelopen jaren hebben regels ons zo vastgezet dat de andere dimensies in gevaar kwamen: het pragmatische perspectief raakte bijvoorbeeld ondergesneeuwd en de burger ervoer daarmee een gebrek aan slagvaardigheid. Het resultaat daarvan is dat de legitimiteit van het hele bestel ter discussie staat.
Het nieuwe kabinet staat voor de taak om dat beter te doen.
Sociale onrust
De dilemma’s zijn pittig, zo maken dossiers als Groningen en de toeslagenaffaire duidelijk. Als het volgen van de regels moreel niet als legitiem wordt ervaren dan krijgt de overheid het deksel op de neus. Als de overheid geen innovatieve oplossingen laat zien om de verschillende vormen van legitimiteit te combineren, dan zal de acceptatie en naleving van beleid afnemen en kan zelfs sociale onrust ontstaan.
Durven innoveren
Dat alles is historisch eigenlijk heel gebruikelijk. Menig institutionele crisis wordt veroorzaakt door het feit dat wettelijke en institutionele kaders niet meebewegen (regulatieve Legitimiteit), waardoor er juist normatieve, cognitieve en pragmatische illegitimiteit ontstaat. Dit dwingt ons om te innoveren, en dat is precies wat we voor onze ogen zien gebeuren.
Dit kabinet wil dat volgens haar hoofdlijnenakkoord doorpakken. Belangrijke dossiers zijn grip op asiel en migratie, aanpak van de woningcrisis en een plan voor de toekomst voor land- en tuinbouw en visserij. Stuk voor stuk zijn dit dossiers die klem zitten in een complex stelsel van legitieme regels en (Europese) afspraken. Het is onmogelijk om deze op te lossen door te leunen op de eendimensionale definitie van legitimiteit (rechtmatigheid).
Dat hoeft echter geen probleem te zijn, mits we op de juiste manier durven te innoveren.
Creatieve innovaties die wat schuren
Wat nodig is: een ander perspectief op legitimiteit. In plaats van een dichotomie – wel/niet legitiem – moeten we het gaan zien als een continuüm, met bijna altijd een grijs gebied. In dat grijze gebied moet het kabinet innoveren door de randen van het bestaande bestel op te zoeken, waar mogelijk wat afstand nemen van regels en normen, slimme workarounds bedenken en hier en daar in twijfel trekken of de gevestigde interpretaties van legitimiteit nog wel geldig zijn. Dat levert creatieve innovaties op die wat schuren. Het zal af en toe een oncomfortabele reis zijn, ook al omdat de acties onder het vergrootglas liggen in de media. Rechters zullen de innovaties ook af en toe terugfluiten. Het staat echter vast dat in een complexe wereld we het ons niet kunnen veroorloven om altijd aan de veilige kant te blijven. We moeten meer lef tonen.
Zo’n ander perspectief kan veel opleveren, zo leert onderzoek.
Initiatieven de tijd geven
Als gevestigde normen, waarden, regels en afspraken (eventueel tijdelijk) terzijde worden geschoven, levert dat zeer interessante innovaties op. Immers, innovatie gaat niet alleen over nieuwe ideeën maar ook over het doorbreken van de barrières die vernieuwing in de weg staan en daarmee over het creëren van ruimte. Zo’n versoepeling betekent ook dat we initiatieven de tijd moeten geven zich te bewijzen en niet bij de eerste tegenslag direct de legitimiteitskaart trekken en de handdoek in de ring gooien. Wie dat kan opbrengen, zal ondervinden dat een vernieuwing vaak maar tijdelijk in het grijze gebied zit en na enige tijd doorontwikkelen volstrekt legitiem wordt.
Het grijze gebied van de legitimiteit
Wat we nodig hebben zijn ‘grijsdenkers’. Politici, beleidsmakers en uitvoerders die meer samenwerken en de wat oncomfortabele reis in het grijze gebied van de legitimiteit opzoeken. Die creatieve oplossingen bedenken, zich niet laten afschrikken als dat wat schuurt en tegenkracht bieden in een complex spanningsveld. Ik wens kabinet Schoof 1 veel grijsdenkers met lef toe.
