Divers denken over de (digitale) toekomst

Een crisis komt meestal niet als een verrassing. Achteraf horen we beleidsmakers en wetenschappers vaak zeggen dat het probleem al véél eerder aangepakt had moeten worden. Dat kan anders, vond Rudy van Belkom directeur van Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT). Hij is de initiatiefnemer van De Nationale Toekomstcursus, ook bedoeld voor ambtenaren. ‘In het huidige politieke klimaat van “snel scoren” spelen ambtenaren een cruciale rol als het gaat om een duurzame toekomst.’

Klinkt snel, zo’n Rapid Response Team van AI-experts dat snel kan reageren en anticiperen op technologische ontwikkelingen, maar het is een reactieve oplossing, stelt Van Belkom.’ Ik zou eerder pleiten voor een “Early Warning Team” met de bevoegdheid om schadelijke technologische toepassingen proactief tegen te houden. We reageren op dingen die er zijn in plaats van dat we vooraf nadenken over wat voor scenario’s er eigenlijk denkbaar zijn.’

Cultuurverandering

Om dat te kunnen realiseren is een flinke cultuurverandering nodig. Een politicus kan immers vooral scoren met problemen die hij nu aan kan pakken, niet met wat mogelijk in de toekomst kan gebeuren. ‘Dus we stellen belangrijke keuzes uit, waardoor de risico’s, de problemen en de schade zich alleen maar opstapelen’, zegt Van Belkom. ‘En zo zadelen we de generaties na ons met die problemen op.’

Staatssecretaris Szabó werkt op dit moment aan de Nederlandse Digitaliseringsstrategie. Wat zou u hem willen meegeven?

‘Dat er meerdere stippen op de horizon zijn. Ik denk dat beleid te vaak uitgaat van één dominante toekomst, alsof we daar niet omheen kunnen. Bijvoorbeeld met AI, dat is geen natuurwet. We moeten ons afvragen hoe we dat willen, onder welke voorwaarden, etcetera. En met elke beleidskeuze zijn er gewoon meerdere stippen waartoe die keuzes kunnen leiden. Je kunt meerdere afwegingskaders gebruiken om die toekomst serieuzer te nemen. Er wordt te weinig in meervoud gedacht.’

Diversiteit aan perspectieven

‘Kijk ook vanuit verschillende perspectieven naar de toekomst. Zet niet alleen beleidsmakers en programmeurs aan tafel, maar ook de doelgroep zelf. De Belastingdienst zou ook met die toeslagenaffaire-ouders moeten praten. Hoe zien zij het gebruik van dit soort toeslagen nou eigenlijk voor zich? Er zijn gewoon veel blinde vlekken als het op de toekomst aankomt. Die blinde vlekken komen voort uit een gebrek aan diversiteit.’

Hoe kan de Toekomstcursus hieraan bijdragen?

‘Ik denk oprecht dat het zowel voor de buurman als voor de minister een interessante cursus is. Natuurlijk heb ik niet de illusie dat ik met één cursus deze problemen kan doorbreken, maar wel dat het wat meer tussen de oren van mensen komt. Om een cultuurverandering te beginnen, zullen we toch iets met bewustzijn en kennis moeten doen. Dat is wat het oplevert: meer bewustzijn van hoe belangrijk het is om in de toekomst te denken. Tegelijk krijg je een aantal handvatten mee van hoe je dat zou kunnen doen. Het is een combinatie van toekomst denken en doen. Dat noemen ze ook wel toekomstgeletterdheid.

U heeft weinig verdusie in de huidige politici. Kunnen ambtenaren een positieve rol spelen in meer toekomstgericht denken?

‘Als het toekomstdenken sterker binnen de ambtenarij zou leven, zouden ze wellicht de bewindspersonen er wat meer in mee kunnen nemen. Die minister en staatssecretaris zitten er maximaal vier jaar, maar het ambtenarenapparaat zit er veel langer en heeft in principe geen kleur. Misschien is dat wel bij uitstek de plek waar die toekomst een plek moet krijgen en ook de continuïteit van een wenselijke toekomst gewaarborgd moet worden.’