Een positief geluid

Er lijkt een tweedeling te ontstaan binnen de overheid. Een dataminnend en een datasceptisch deel. Het dataminnende deel ziet het gebruik van data als een positieve ontwikkeling en gelooft in de kansen van technologieën als AI. De sceptici zien daarentegen vooral risico’s, bijvoorbeeld op het gebied van privacy. Beide kampen hebben een punt, maar het negatieve beeld overheerst. Het risico daardoor is dat het kind met het badwater wordt weggegooid en het potentieel van data onbenut blijft.

De belofte van data is groot, maar dat sceptisch naar deze belofte wordt gekeken is terecht. Het gebruik van data en algoritmes door overheden gaat immers lang niet altijd goed. Uitdagingen zitten onder andere op het inpassen van nieuwe technologie in bestaande processen. Het juridisch kader is daarvoor nog lang niet altijd duidelijk, en ook is er te weinig aandacht voor de ethische consequenties van data en technologie.

Toch liggen er ook veel kansen. Het beter en slimmer gebruik maken van data draagt bij aan het verbeteren van de dienstverlening of de aanpak van maatschappelijke opgaven. Denk bijvoorbeeld aan het verkrijgen van meer zicht op ondermijning, het voorspellen van schulden of het versneld screenen op covid-19 door de inzet van slimme algoritmes. Ook draagt data in toenemende mate bij aan de welvaart. Het delen van data creëert nieuwe bedrijvigheid, producten en diensten. De potentiele maatschappelijke en economische waarde van data is dan ook groot.

Het ontsluiten van deze waarde gaat echter niet vanzelf. Naast een heldere visie, sturing en investeringen is ook publiek vertrouwen nodig. Op dit moment is dat vertrouwen laag. Het is ook niet voor niets dat de Ombudsman werkt aan een visie op behoorlijk gebruik van data en algoritmen door de overheid. Het wantrouwen wordt echter ook gevoed door de vele negatieve berichten. Zo zijn de ‘fabeltjesfuik’ van Arjan Lubach en de gehypte documentaire The Social Dilemma voor sommige politici aanleiding om zelfs te pleiten voor een verbod op algoritmes. Los van de onmogelijkheid van een dergelijk verbod gaat het ook voorbij aan het nut en de noodzaak van het gebruik van data en algoritmes. Het doet denken aan de eerste auto’s, waar iemand met een rode vlag voor de auto uit moest lopen om te waarschuwen voor het gevaar.

Willen overheden de kansen van data verwezenlijken, dan zal ook geïnvesteerd moeten worden in het vertrouwen van burgers, ambtenaren en politici. De crux daarbij zit in het wegnemen van de onbekendheid. Door transparant en proactief te zijn over hoe je als overheid data gebruikt, maar ook over wat dat oplevert. Door bijvoorbeeld meer gebruik te maken van business cases om te laten zien dat investeringen in data geen kostenpost zijn, maar juist geld opleveren. Door te communiceren over hoe data bijdraagt aan de aanpak van maatschappelijke opgaven en de resultaten. Door duidelijk te maken op welke manier algoritmes verantwoord ingezet worden. En door ook aandacht te hebben voor de successen en wat wel goed gaat. Oftewel door juist ook een positief geluid te laten horen als het gaat om het gebruik van data door overheden.

Door te werken aan vertrouwen en een positiever beeld van de waarde van data ontstaat een voedingsbodem om ook echt stappen te zetten naar een datagedreven overheid. Uiteraard met aandacht voor de uitdagingen en risico’s, maar vooral ook het maatschappelijk nut en potentieel van data.

Christian Verhagen is senior adviseur bij Verdonck, Klooster & Associates en publiceert regelmatig over data en technologie in de publieke sector.