Gemeente Amsterdam doet ‘t zelf(s)

Directeur Berent Daan over het ontstaan van Datalab, onderdeel van Onderzoek, Informatie en Statistiek: “Ik ben in februari 2015 begonnen bij de gemeente Amsterdam met de opdracht om data kortcyclisch in te gaan zetten in primaire processen. Daarmee zijn we bij Datalab, de werkplaats voor data en datatoepassingen, begonnen door concrete softwareoplossingen te maken voor tastbare problemen. We begonnen met kleine procesapplicaties op basis van microservices, aan elkaar gekoppeld met API’s. Hierdoor waren data en toepassing duidelijk gescheiden met het oog op hergebruik. Al snel kwam Basisinformatie bij ons met de wens hun informatie ook zo te ontsluiten. Dat is de start geweest van Datapunt: het platform voor ontsluiten, gebruiken en analyseren van alle data van de gemeente Amsterdam. Ik werd daarbij geïnspireerd door Jeff Bezos, oprichter van Amazon. Die begon al in 2002 met het opdelen van zijn organisatie in serviceafdelingen, die met elkaar communiceerden via webportals. Dat maakt de diensten eenduidig herbruikbaar binnen en buiten de organisatie.”

Ingenieursmentaliteit

“Nederland is groot geworden met innovaties in weg- en waterbouw van- uit de overheid. Een club van 100 ingenieurs bij de dienst IJsselmeerpolders dacht echt innovatief na over hoe we de dreiging van het water het hoofd konden bieden. Maar op het gebied van ICT hebben we als overheid vanaf het begin gezegd: daar hebben we geen verstand van, dat laten we aan de markt over. Ik wil die ingenieursmentaliteit terug bij de gemeente. Zodat we weer zelf bepalen hoe we ICT toepassen en écht snappen wat er gebeurt. Ontwikkelaars worden nu nog vaak afgeschrikt door de oude ICT-omgeving bij overheden. Weinig samenwerking, weinig ruimte voor nieuwe technieken, en werken aan software waar niemand naar omkijkt. Datalab is een veilige omgeving voor nieuwe technieken. We werken met multidisciplinaire teams die samen met de business beslissingen nemen, in plaats van een opdrachtgever-opdrachtnemer relatie. Ontwikkelaars zijn daarbij medeverantwoordelijk voor het resultaat. De namen van de ontwikkelaars staan bovenaan de gemaakte code. De belangrijke rol van ontwikkelaar wordt zo zichtbaar. Dat geeft voldoening, en maakt de overweging ‘op de markt kan ik meer verdienen’ onbelangrijk.”

Breekijzer

“En alles is open source”, vervolgt Daan. “Leveranciers houden de overheid vaak gegijzeld met ondoorzichtige software. Ik wil af van de situatie waarin de overheid voor kernfuncties afhankelijk is van een markt die dicteert hoe we processen moeten inrichten, terwijl dat vaak verre van optimaal is. Open source is een manier om deze situatie open te breken. Ik wil de vrijheid om dit aan te passen, en open te kunnen delen met andere overheden. Open source legt veel verantwoordelijkheid bij technische mensen. Die werden daarvoor gezien als uitvoerend. Nu betrek je ze ineens op alle niveaus, want technologie is inhoudelijk. Als een ontwikkelaar kiest voor een bepaalde technische oplossing, dan kan dat organisatorische consequenties hebben. Waar fouten eerder op een leverancier werden afgeschoven, is de gemeente nu zelf verantwoordelijk. Dat is voor management en politiek soms wel spannend.”

Screendump van de repository op Github waar de broncode van de API’s en services ontwikkeld door het programma Data­ Punt van Onder­ zoek, Informatie en Statistiek te vinden is. Beeld: Github

“Ik denk dat het BRP-falen van vorig jaar voorkomen had kunnen worden door vanaf het begin met open source te werken. Als iedereen meekijkt kan er geen onduidelijkheid ontstaan over wat er in zo’n project gebeurt. Kritische professionals kunnen tijdig feedback geven. Als je vanaf het begin open source werkt, dan ben je je ook bewust van de veiligheidsrisico’s en privacyrisico’s. Dat stimuleert privacy by design. In veel projecten zit een privacyaspect. Denk aan applicaties rondom armoede of zorgverlening. Dan wil je ook tijdens de ontwikkeling garanderen dat er nul dingen online komen die daar niet mogen staan. Bij Datalab hebben we daar processen voor ingericht: een quick scan en een assessment. Dat zijn geen zware procedures. Doordat je gedwongen wordt om met je billen bloot te gaan, gaan we dit soort dingen ook professioneler aanpakken. Er is een maatschappelijke zorg over verlies van controle over onze informatie. Juist door toepassingen te maken ontdekten we dat processen rondom beveiliging en privacy ontbraken. We ontdekten dat wat mag los moet staan van wat technisch mogelijk is. Door te doen leren we snel wat we willen, wat we mogen en hoe dat veilig en snel ook kan. We willen transparant zijn over hoe we data gebruiken, ontsluiten en combineren. Daarvoor is open source cruciaal. De oplossingen die we maken zijn door de buitenwereld controleerbaar. Op die manier kan iedereen ons wijzen op kwetsbaarheden als die er zijn.”

Over je schaduw

Waarom zouden andere gemeenten moeten kunnen meeliften op software die op kosten van de Amsterdammers is ontwikkeld? Berent Daan: “De essentie van open source is dat je over je eigen schaduw heen kunt springen. Zodat er een dusdanige schaal komt dat je er zelf ook weer van gaat profiteren. Daarbij betaal je voor open source ontwikkeling niet meer dan voor aanbesteding conform specificaties, maar heb je wel de potentiële meerwaarde dat anderen die hergebruiken ook mee doorontwikkelen. Idealiter ontstaat er een community van ontwikkelteams bij verschillende overheden die van elkaar weten wat ze doen, constant kennis en informatie uitwisselen, en vooral ook code van elkaar hergebruiken. Ik wil dat gemeenten actief gaan investeren in open source ontwikkeling. Dat we bij aanbestedingen open source als voorwaarde opnemen. Dat we samen met andere overheden werken aan een netwerk van ontwikkelaars die deze toepassingen ontwikkelen, verbeteren en uitbouwen. En dat we samenwerken om de overheid interessanter maken voor ontwikkelaars.”

Boris van Hoytema is open source pleitbezorger bij Data­ punt Amsterdam, oprichter Foundation For Public Code. Johan Groenen is strategisch adviseur Innovatieve Toepassingen bij Datalab Amsterdam, secretaris Stichting Code for NL.

Download iBestuur magazine nummer 26 als PDF