Kamerleden krijgen digitale toets voor digitale rechtstaat
Wetten worden vaak uitgevoerd door ict-systemen. Kamerleden hebben daardoor een harde dobber aan het controleren van de uitvoering van de wet. Om ze bij te staan, ontwikkelden Tweede Kamerleden Barbara Kathmann en Jesse Six Dijkstra een ‘digitale toets’.
Weinig zicht op uitvoering
De ‘digitale rechtstaat’ is van de onderwerpen op de kennisagenda van de commissie Digitale Zaken (DiZa). Rapporteurs op dit onderwerp zijn de Kamerleden Kathmann (GL-PvdA) en Six Dijkstra (NSC). In hun eindverslag schrijven ze dat de Kamer te weinig zicht heeft op digitale uitvoering van wetten door ontbreken van een wetsvertaling. Daarom bieden ze hun collega’s de ‘digitale toets’ aan.
De ‘Digitale toets’ is een handvat om Kamerleden te ondersteunen bij het krijgen van grip op digitale uitvoering van wetten. Dat valt niet mee. Wetten worden opgesteld door mensen, maar steeds vaker uitgevoerd door ict-systemen. Daarvoor moet de menselijke wetstaal, die vaak ambigu is, worden omgezet in computercode. Voor algoritmes is het nul of een, niets ertussenin (hooguit nul én een, maar dan hebben we het over kwantumcomputers en die hebben vooralsnog niks met het wetboek van doen).
Ontwikkelaars maken keuzes
De vertaling van wet naar code vraagt om ingrijpende keuzes, die worden gemaakt door softwareontwikkelaars, al dan niet van private partijen. ‘Die keuzes worden vaak onvoldoende gespecifieerd, geëxpliceerd, systematisch vastgelegd en verantwoord’, schrijven de rapporteurs in hun eindverslag. ‘Laat staan dat de Staten-Generaal of andere controleurs over die keuzes kunnen meedenken, die keuzes kunnen beoordelen, democratisch kunnen legitimeren of desgewenst veranderen.’
Technische briefing
Kathmann en Six Dijkstra zijn niet over een nacht ijs gegaan. Ze komen tot de bevindingen na het ontvangen van factsheets en een technische briefing van experts als Reijer Passchier van de Open Universiteit en Corien Prins van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Ook raadpleegden ze de aanbevelingen van de Raad van State voor wetgeving en digitalisering.
Zo komen ze tot tien vragen die ieder Kamerlid zich zou moeten stellen als een wet wordt uitgevoerd met behulp van een ict-systeem. Er is ook een publieksversie van de digitale toets.
Digitale toets bij wetgeving
- Hoe beoordelen de uitvoeringsorganisaties de kansen en risico’s van de digitale uitvoering van dit wetsvoorstel?
- Heeft bij de voorbereiding van het wetsvoorstel al een vertaling van wet naar beslisregels plaatsgevonden (dus naar als…dan-regels)? En is vervolgens de vertaling van deze beslisregels naar computercode getest?
- Is er in de wet- en regelgeving beoordelingsruimte overgelaten aan de uitvoerder (oftewel: kent de wet open normen)? Zo ja, is geborgd dat de vertaling naar beslisregels voor concrete situaties door uitvoeringsorganisaties transparant en herleidbaar is?
- Is duidelijk welke gegevens mogen worden gebruikt en is de kwaliteit van deze gegevens altijd in orde? Let bijvoorbeeld op risico’s bij hergebruik.
- Is de openbaarheid en toegankelijkheid van de code afgesproken? Hebben ambtenaren toegang tot de code en hebben zij voldoende begrip van de werking ervan?
- Is voorzien in niet-digitale contactmogelijkheden voor burgers met de overheid?
- Zijn risico’s in beeld voor (kwetsbare) burgers als digitale systemen falen (bijv. storingen of fouten)?
- Gaan er alarmbellen af op het juiste moment bij de juiste mensen wanneer de ict-systemen niet goed functioneren of onbedoelde uitkomsten genereren? Is er de mogelijkheid om fouten in het proces te herstellen, of om de ict-systemen los te laten zodat maatwerk geboden kan worden?
- Beschikken toezichthouders over voldoende toezichts- en handhavingsinstrumenten en capaciteit, over de benodigde ict-infrastructuur en voldoende technische kennis?
- Is vastgelegd wanneer de digitale uitvoering van de wet geëvalueerd wordt? En is duidelijk op basis waarvan?
Niet alle vanuit wet- en regelgeving geldende eisen en voorwaarden zijn te vertalen naar beslisregels. De Algemene beginselen van behoorlijk bestuur zijn daarvan voorbeeld en gaan ook over informatie vooraf en inzicht in proces en handelingsperspectief (rechtszekerheid).
Maar belangrijker is nog de aandacht voor de rechtsverhouding (overheid – burger) die door digitalisering verandert van aard en inhoud en ook relaties met marktpartijen in kan houden. Deze rechtsverhouding moet worden meegenomen bij het formuleren van maatregelen tegen misbruik en oneigenlijk gebruik en de te hanteren verantwoordelijkheidsverdeling.