Klaar voor hergebruik van data?
De Europese Unie moet de mogelijkheden van data veel beter benutten, maar wel op een verantwoorde manier. Dat is het doel van de aankomende Europese wet- en regelgeving en initiatieven met betrekking tot data delen en hergebruik. De VNG onderzocht de impact ervan voor gemeenten.
Nieuwe uitvoeringsanalyse
In het kader van het Digital Decade krijgen gemeenten in de komende jaren te maken met een groot aantal nieuwe Europese wetten en regels. Het Digital Decade is het programma waarmee de Europese Commissie grootschalige doelen voor 2030 op het gebied van digitalisering wil bereiken. In opdracht van het ministerie van BZK onderzoekt de VNG wat al die nieuwe wet- en regelgeving voor gemeenten betekent. Het Digital Decade is zo omvangrijk dat de VNG er meerdere uitvoeringsanalyses voor nodig heeft. De nieuwste uitgave gaat over de dataregelgeving die vanuit de EU op gemeenten afkomt. Een eerdere uitvoeringsanalyse ging in op de regelgeving rondom cyberweerbaarheid.
Maar liefst vijf nieuwe wetten, richtlijnen en initiatieven hebben betrekking op data:
- Data Governance Act (DGA, Data governance verordening)
- Data Act (DA, Data verordening)
- Open Data Directive (ODD, Open data richtlijn)
- Interoperable Europe Act
- EU-brede dataspace (dataruimte
Beperkte impact
De impact van de onderzochte EU-dataregelgeving lijkt beperkt voor gemeenten, blijkt uit de uitvoeringsanalyse van de VNG. Het gaat vooral om randvoorwaardelijke verplichtingen en dan met name voor commerciële partijen. De Wet implementatie Open data richtlijn (Wiodr) wijzigt vooral de Wet hergebruik van overheidsinformatie (Who). De grootste verandering zit erin dat de gemeentebegroting een verantwoordingsparagraaf over het hergebruik van overheidsinformatie moet gaan bevatten.
Aanpassingen nodig
Daarnaast zijn er binnen gemeenten een aantal aanpassingen nodig om aan de nieuwe dataregelgeving te voldoen. Zo moeten gemeenten het makkelijker maken om documenten te hergebruiken. Ze moeten nieuwe voorwaarden stellen bij de financiering van specifieke activiteiten met betrekking tot hergebruik. En ook bij het zelf verstrekken van data voor hergebruik veranderen er zaken.
Maar gemeenten zijn niet alleen verstrekker van data, maar ook (groot)gebruiker. En de Europese dataregels bevatten behulpzame voorwaarden voor gebruikers, schrijft de VNG. Zo wordt het makkelijker om over te stappen tussen dataverwerkingsdiensten. Ook zijn er interoperabiliteitseisen voor dataruimten, dataverwerkingsdiensten en slimme contracten. Dat betekent dat het mogelijk wordt om data van het ene platform of dienst te gebruiken op het andere platform of bij een andere dienst.
Datastrategie
Data is het nieuwe goud’ was het adagium in het vorige decennium en met de doorbraak van AI zijn data alleen maar belangrijker geworden. Daarom heeft de Europese Unie een datastrategie ontwikkeld voor de datagestuurde economie. Als de doelstelling uit de strategie worden nagestreefd, kan dat tot een veel grotere impact voor gemeenten leiden, schrijven de opstellers van de analyse. Dan gaat het namelijk niet alleen over het naleven van afzonderlijke regels, maar om een andere omgang met data.
Het Europese plan om dataruimten in het leven te roepen, is vooral bedoeld voor het wegnemen van juridische en technische belemmeringen voor het delen van gegevens. Maar omdat de mogelijkheden nu nog wat conceptueel van aard zijn (wat kan een gemeente nou precies met een dataruimte?) kan VNG de exacte impact hiervan nog niet bepalen. De vereniging stelt voor om sommige abstracte concepten gezamenlijk met de landelijke overheid te onderzoeken op haalbaarheid voor gemeenten en de daadwerkelijke impact.
Goed toegerust?
Door de EU-dataregelgeving komt er de komende jaren meer aandacht voor het delen van data en dat kan leiden tot meer verzoeken om overheidsinformatie te hergebruiken, onder meer door commerciële partijen (dat is in ieder geval wel de bedoeling). Zijn gemeenten goed toegerust voor deze taak? Dat ligt onder meer aan de staat van de informatiehuishouding. Gemeenten moeten bijvoorbeeld metadata toevoegen aan documenten en API’s inzetten om aan hergebruikverzoeken te voldoen.
Onder de ‘gewenste vervolgacties’ in de uitvoeringsanalyse staat het idee om, naar analogie van de ‘sandboxes’ uit de AI-verordening, een proefopstelling in het leven te roepen waarin samen aan oplossingen kan worden gewerkt voor nieuwe vormen van dienstverlening die door hergebruik en datadelen ontstaan. Wat is de rol van gemeenten bij dataruimte, databemiddelingsdiensten en/of data-altruïsme? Niemand die het precies weet, maar de ministeries van BZK, EZ en VNG vinden het graag gezamenlijk uit.
Actieplan
Als het allemaal nog wat vaag klinkt, is het verleidelijk om voorlopig achterover te leunen, maar het rapport geeft ook aan welke concrete acties gemeenten nu al kunnen ondernemen om goed voorbereid te zijn op de implementatie van de EU dataregelgeving. Zoals deze:
- Ga aan de hand van de uitvoeringsanalyse in gesprek met betrokkenen binnen de organisatie en met ict-leveranciers over de (beperkte) gevolgen van de verplichtingen.
- Inventariseer hoe je als gemeente informatie publiekelijk aanbiedt. Voldoet die al aan de voorwaarden voor hergebruik?
- Breng in kaart hoeveel hergebruikverzoeken er nu zijn en gebruik dit bij het maken van beleid, want mogelijk zullen het er in de komende jaren meer worden.
- Neem de eisen voor herbruikbaarheid mee bij ontwerpen en vervaardigen van documenten.
- Duurzame toegankelijkheid van overheidsinformatie en metadatering? Klinkt bekend? Dit onderwerp staat niet op zichzelf, maar sluit aan bij de opgave vanuit de Woo en de Archiefwet. Behandel het dus als één onderwerp en kies voor overkoepelend beleid.
- Zorg dat in de begroting- en verantwoordingscyclus aandacht is voor de uitvoering van de Who, dus de verantwoording voor hergebruik van overheidsinformatie.
- Kijk naar de mogelijkheden om hergebruik te automatiseren. Wanneer gegevens al als open data worden aangeboden via een portaal, website of API, kunnen verzoeken om hergebruik volgens de Who in veel gevallen automatisch worden afgehandeld. Investeren in het automatisch aanbieden van open data kan daarom verstandig zijn.
- Maak gebruik van open standaarden en API´s.
- Wees duidelijk en transparant over de mogelijke kosten en gehanteerde tariefregels.
- Laat je zo nodig bijstaan door een bevoegd orgaan als je een verzoek tot hergebruik ontvangt, zoals het CBS of het ministerie van BZK.
- Inventariseer lopende contracten in het kader van hergebruik van data.
- Zet interoperabilteitsvoorwaarden in als je nieuwe ict inkoopt of overstapt van leverancier.
- Verwerk de voorwaarden uit de Data Act voor het opvragen van data in het geval van uitzonderlijke behoefte in je crisisplan en rampenbestrijdingsplannen.
