Macht is kennis

Kennis en macht zijn begrippen die elkaar construeren: kennis kan bijdragen aan het versterken van iemands machtspositie en macht kan bijdragen aan het versterken van iemands kennispositie. Macht opent, verbergt, selecteert en kleurt kennis en heeft betekenisvolle invloed op de honorering van waarheidsclaims. ‘Macht is kennis.’

’Kennis is macht’. Zo luidt de meest bondige vertaling van Francis Bacon’s ‘scientia potentia est’ (1597). De meeste hedendaagse politici en wetenschappers zullen deze stellingname bevestigen. Ook al wordt veel informatie betwist en vindt kennis niet als vanzelf haar weg in de arena’s van macht, toch bestaat er een positieve correlatie tussen kennis en macht. Informatie vormt de grondstof voor kennis en draagt bij tot het versterken van iemands machtspositie.

Macht trekt specialistische informatie aan

Minder bekend is dat ook het omgekeerde geldt. Machtige actoren beschikken doorgaans over meer informatie. Zij hebben de positie, de mensen en de middelen om relevante informatie te verwerven. In de bestaande krachtsverhoudingen tussen regering, parlement en samenleving richt informatie zich in het bijzonder tot de regering. Ambtenaren werken in opdracht en onder het gezag van ministers. Wetenschappers en consultants verrichten onderzoek in opdracht van departementen. Bedrijven en maatschappelijke organisaties richten zich met hun lobby-inspanningen primair op de ministeries waar besluitvorming wordt voorbereid en waar budgetten worden verdeeld. Daarmee oriënteren belangrijke informatieproducenten zich primair op ‘de macht’ als belichaamd door regering en departementen. Macht magnetiseert informatie, omdat het veel gespecialiseerde informatie aantrekt.

Macht magnetiseert informatie, omdat het de toonzetting van informatie beïnvloedt.

Macht kleurt informatie

Deze aantrekkingskracht is ook op subtieler niveau waarneembaar. Een goed ambtenaar, een dienstbaar consultant, een intelligent wetenschapper en een berekenende lobbyist weet zijn boodschap te framen in de woorden en taal die passen in de huidige machtsverhoudingen en aansluiten bij het dominante politieke discours. Invloed wordt verkregen naar de mate waarin partijen in staat zijn hun ideeën te vertalen in termen van bestaande machtsverhoudingen.
Macht magnetiseert informatie, omdat het de toonzetting van informatie beïnvloedt.

Macht selecteert en verbergt informatie

Ten slotte is de magnetiserende werking van macht ook in de meest letterlijke zin waarneembaar. Macht trekt informatie aan, om het in sommige gevallen niet meer los te laten. Onwelgevallige rapporten en adviezen – van ambtenaren of via opdrachtonderzoek – worden indien dit ambtelijk of politiek wenselijk wordt geacht, binnenskamers gehouden of verdwijnen in een lade of ‘zwart gat’. Iedere dag opnieuw wordt in Den Haag de afweging gemaakt om bepaalde informatie niet door te geleiden, vaak omwille van redenen van noodzakelijke selectie, maar periodiek ook omdat het om verschillende redenen niet opportuun is om ‘de minister daarmee lastig te vallen’, of de Kamer daarover te informeren. Macht magnetiseert informatie, omdat het over de mogelijkheid beschikt om bepaalde informatie – al dan niet tijdelijk – te onttrekken aan het politieke en maatschappelijke discours.

Macht is kennis

Machtigen hebben daarmee meer kennis over het verleden en bepalen welke informatie wordt ingezet bij het maatschappelijk debat over toekomstig beleid. “(…) Informatie is heel ‘licht’‘ materiaal en voegt zich daarom nauwkeurig naar de bestaande krachtsverhoudingen, zoals die tussen parlement en regering. Het is als het ijzervijlsel uit de natuurkundeproef van de middelbare school waarmee je de lijnen van het magnetisch veld tussen de noordpool en zuidpool van een magneet zichtbaar kan maken.” (Frank Ankersmit). Kennis en macht zijn begrippen die elkaar construeren: kennis kan bijdragen aan het versterken van iemands machtspositie en macht kan bijdragen aan het versterken van iemands kennispositie. Macht opent, verbergt, selecteert en kleurt kennis en heeft betekenisvolle invloed op de honorering van waarheidsclaims. ‘Macht is kennis.’

De menselijke maat

Deze observaties zijn enerzijds verontrustend. Ze bieden anderzijds ook nieuwe perspectieven voor de aanpak van grote vraagstukken van deze tijd. In het regeerakkoord staat: ‘Wij willen het vertrouwen tussen burgers en overheid herstellen. Dat zal alleen gaan als de overheid betrouwbaar is, vertrouwen heeft in burgers en oog heeft voor de menselijke maat.’ Deze ambitie komt niet uit de lucht vallen. Of het nu gaat om de toeslagenaffaire, de gaswinning in Groningen, het woningtekort of meer recent de opvang van asielzoekers, als er één constante is in deze verschillende maatschappelijke vraagstukken, dan is het wel dat de menselijke maat hierin niet leidend was. De magneet waar Ankersmit over spreekt staat te vaak afgesteld op de rationaliteit van de overheid en te weinig op de maat en behoefte van burgers.

‘Geef burgers en maatschappelijke organisaties een budget voor onderzoek en experimenten op het gebied van de informatiehuishouding’.

Herijken machtsbalans overheid – burger

Het is tijd om de machtsbalans tussen overheid en burger te herijken. We zouden heel voorzichtig kunnen beginnen door in 2023 een start te maken met het herschikken van budgetten voor beleid, onderzoek en uitvoering. Macht wordt namelijk niet alleen uitgeoefend via besluitvorming en doorzettingsmacht; ze krijgt ook uitdrukking via geld en kennis. Voor het verbeteren van de informatiehuishouding heeft het kabinet de komende jaren 780 miljoen beschikbaar gesteld. Indien we slechts 1% van dit budget ter beschikking zouden stellen aan burgers en maatschappelijke organisaties, zou dat betekenen dat de komende jaren een bedrag van bijna 8 miljoen euro beschikbaar komt. Dit bedrag kan besteed worden aan planvorming, uitvoeringsexperimenten en onderzoek en aangestuurd worden door bijvoorbeeld de Maatschappelijke Coalitie ‘Over Informatie Gesproken’. Daarbij kan voortgebouwd worden op de ervaringen met burgerfora, open planvorming en citizen science. Het zou wellicht kunnen leiden tot doorbraken op complexe dossiers als afhandeling aardbevingsschade Groningen, de tegemoetkoming slachtoffers toeslagen of de afhandeling van Woo-verzoeken. Indien dat teveel gevraagd is moet gevreesd worden dat de kabinetsplannen om de mens centraal te stellen over enkele jaren bijgezet kunnen worden in het Haagse museum van vrome beleidsvoornemens. ‘De menselijke maat’ vergt echt boter bij de vis.

Guido Enthoven is directeur van Instituut Maatschappelijke Innovatie