Marietje Schaake: ‘Dwing techbedrijven tot transparantie’
Het boek ‘De tech coup’ is een analyse van de vele manieren waarop bedrijven beslissingen nemen die voorheen uitsluitend aan overheden voorbehouden waren. Schrijver Marietje Schaake draagt een aantal oplossingen aan om de macht terug te krijgen.
‘De tech coup’ gaat onder meer over techmiljardair Elon Musk, die in zijn uppie bepaalt of Oekraïne wel of niet wordt ondersteund door satellietinternet van Starlink. Het gaat over de vérgaande lobbypraktijken van Microsoft. Over Meta, dat onder een valse naam de komst van datacentra probeert door te drukken. Over Palantir, dat steeds meer taken van de Amerikaanse overheid overneemt. De analyse van Schaake laat zien dat de voorbeelden niet op zichzelf staan, maar deel uitmaken van een verontrustende ontwikkeling.
Mensenrechten
Mensenrechten zijn voor de Amerikanen nauwelijks een reden om techbedrijven aan te pakken, zo blijkt uit het boek, maar de nationale veiligheid wel. Via presidentiële decreten worden rigoureuze maatregelen genomen, voortkomend uit zorg over de concurrentie van China. Het getuigt van een ‘geopolitiek realisme’ dat Europa mist, schrijft Schaake. Valt er ook iets te leren van de autoritaire Chinese aanpak? Haar woorden zorgvuldig kiezend: “Vooropgesteld, ik vind niets prettig aan de Chinese aanpak. Het is heel zorgwekkend hoe technologie er wordt ingezet als een instrument van staatsmacht om mensen te onderdrukken. Ik hoop dat maatregelen die hier en in andere democratieën worden genomen, vanuit een overtuigd rechtsstatelijk perspectief worden genomen. Maar dát er met kracht en ambitie moet worden gehandeld, dat zou hier ook mooi zijn.” Het verbijstert haar dat het onderwerp digitalisering in Nederland überhaupt nauwelijks op de agenda staat. “De laatste verkiezingen gingen er gewoon níet over. Het is een afterthought, zoals ze dat in Amerika mooi zeggen.”
Aandacht voor technologie
Nederland zou zichzelf makkelijk op de kaart kunnen zetten met het digitaliseringsvraagstuk, zoals Estland heeft gedaan. “Ik snap eigenlijk niet waarom politici zo’n kans laten liggen. We hebben enerzijds brede toegang tot technologie en anderzijds staan we voor een aantal principes die in het geding zijn in het digitale domein, waaronder vrijheid van de pers en de rechten van minderheden. Daar kun je een paradepaardje van maken.”
Maar ook vanuit de verantwoordelijkheid naar de eigen bevolking zou de Nederlandse overheid veel meer aandacht aan technologie kunnen besteden. “In andere landen wordt veel gesproken over AI en andere technologie. In Nederland moet het allemaal gaan om thema’s die je kunt terugbrengen tot het individu. Maar zelfs op dat niveau kun je er al zo veel uit halen: ga het gesprek aan over baanzekerheid, ongelijkheid, wat het gebruik van technologie betekent voor kinderen.”
Europese infrastructuur
Een groot deel van het boek is gereserveerd voor mogelijke oplossingen voor de gesignaleerde problemen. Schaake gelooft in het creëren van een Europese publieke digitale infrastructuur om de grote afhankelijkheden tegen te gaan. “Bij veel techbedrijven zijn overheden de grootste klant. Er wordt krankzinnig veel geld aan uitgegeven. Je kunt daarmee echt wat bereiken.”
Ze vindt het een goed idee om meer geld te steken in de ontwikkeling van open source producten. “Maar belangrijker is nog dat je het bestuur ervan heel duidelijk kadert in de rechtsstaat. Dat betekent dat je onafhankelijk toezicht kunt toepassen. Dat er duidelijkheid is over wie er toegang tot informatie heeft om academisch onderzoek te doen, of om gewoon naar de principes van transparantie te kunnen leven, zoals beschreven in de Woo.”
Ze heeft haar hoop onder meer gevestigd op coalities die samenwerken op basis van publieke waarden om hun positie tegenover de techsector te verstevigen. In Nederland doet PublicSpaces iets dergelijks, waarbij de gemeente Amsterdam is aangesloten. Als het aan Schaake ligt, sluiten allerhande organisaties dergelijke verbonden, van vakbonden tot milieuorganisaties en van gemeenten tot archieven en ziekenhuizen. “De overheid kan deze coalities helpen,” zegt ze. “Stel bijvoorbeeld modelcontracten beschikbaar, zodat zij makkelijker de juiste criteria kunnen stellen op het moment dat ze een nieuw contract of een nieuw IT-systeem nodig hebben.”
Transparantie
Het belang van transparantie over nieuwe technologie is een terugkerend thema in het boek. Zo wil ze een publiek verantwoordingsmechanisme instellen voor bedrijven die zakendoen met de overheid. Het principe is simpel: elke wet die geldt voor overheidsorganisaties en die is gericht op instandhouding van transparantie en verantwoordingsplicht, moet ook worden toegepast op technologiebedrijven die taken uitvoeren namens de overheid. “Het gaat erom dat overheden hun eigen verantwoordelijkheden niet meer kunnen afschuiven op techbedrijven.” Als voorbeeld noemt ze de Nederlandse politie die geen antwoord geeft op een vraag van de Volkskrant of het Pegasus-software van de Israëlische NSO Group gebruikt, spyware die door foute regimes wordt gebruikt om dissidenten te onderdrukken. Het zit Schaake dwars dat de politiek hierover zwijgt. “Nederland gedraagt zich niet hoogstand als het gaat over het beperken van de eigen diensten en stelt zich niet transparant op over de capaciteiten. Dat schemerige vind ik heel lastig.”
Lees het hele interview met Marietje Schaake in iBestuur Magazine #52 van oktober 2024
