Als ‘een leven lang leren’ het uitgangspunt is, zijn en blijven we allemaal leerlingen. En dus moeten we bijblijven!
Ambtenaren stonden de eerste maanden van 2020 weer prominent in de spotlights. Niet in positieve zin helaas.
Ernstige ophef ontstond over het gedrag van overheidsdienaren bij de Belastingdienst met een hoge ambitie op het gebied van fraudebestrijding. Gebruik van digitale technieken speelde daarbij een aanzienlijke rol en dit alles leidde tot een taakopvatting waarin de menselijke maat volledig uit beeld verdween. Digitalisering is inmiddels in alle onderdelen van de samenleving doorgedrongen en ook bij incidenten binnen de overheid zie je dat terug. Logisch, als meer informatietechnologie wordt ingezet, zullen er ook meer IT-gerelateerde incidenten voorkomen. Maar daar kunnen we geen genoegen mee nemen. We moeten meer grip krijgen op risico’s. We zullen ons echt veel beter moeten bekwamen op het digitale vlak. Dan heb ik het niet primair over de vaardigheden in het omgaan met devices en software, maar over kennis van programmeren en algoritmes en inzicht in impact en kaders. Dus versterking van zowel de hardcore computing science kennis als van de ethische inzichten en consequenties.
Binnen de overheid willen we graag de kansen benutten die bijvoorbeeld grootschalige data-analyse biedt. En fraude, daar is geen discussie over, die willen we aanpakken. Fraude ondermijnt het systeem van verdeling van lasten en lusten en de sociale vangnetten die we aanvullend ingericht hebben. De Belastingdienst koppelde met volle overtuiging data om daarmee fraude in beeld te krijgen. Maar de conclusies die zij trokken en waar zij rigoureus aan vast hielden, getuigen van een enorme tunnelvisie. Je zou denken dat tunnelvisie inmiddels een bekend fenomeen is in de wereld van opsporing, maar te veel teams moeten blijkbaar eerst zelf een keer in de tunnel verzeild raken voordat een leereffect optreedt. Voor de risico’s van biases of vooringenomenheden bij het gebruik van algoritmen lijkt iets vergelijkbaars te gelden. Die risico’s worden veelvuldig benoemd, maar dat leidt er (nog) niet toe dat we die biases nu duidelijk herkennen en weten te vermijden. Blijkbaar zijn dit taaie mechanismen, waarbij het niet lukt om er snel goed zicht en grip op te krijgen.
Leerzaam is ook de casus van SyRI, Systeem Risico Indicatie, waar Sociale Zaken al ruim vier jaar aan werkt. De rechtbank oordeelde onlangs dat SyRI weliswaar een legitiem doel dient omdat de bestrijding van fraude cruciaal is om draagvlak voor het socialezekerheidsstelsel in Nederland te behouden. Maar dat SyRI tegelijkertijd in strijd is met het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). En in bredere zin stelde de rechter: ‘Op ons rust, op grond van artikel 8 EVRM, bij de toepassing van nieuwe technologieën een bijzondere verantwoordelijkheid’. Laten we dat in onze oren knopen.
Pas geleden hoorde ik de plaatsvervangend CIO van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap over de impact van technologische ontwikkelingen, beleidsambtenaren bondig adviseren: Kijk naar wat op ICT-gebied technisch mogelijk is: wat KAN er? Onderzoek de kaders, zijn er voorwaarden vanuit regelgeving, privacy of informatieveiligheid: wat MAG er? En cruciaal sluitstuk is de vraag over maatschappelijke wenselijkheid, de ethische afweging: wat WILLEN we? Waar steeds meer beleid zijn uitwerking krijgt in digitale systemen, is het noodzakelijk om goed inzicht te hebben in de digitale mogelijkheden, de beperkingen én de (on)wenselijkheden.
In dezelfde OCW-sessie waar de plaatsvervangend CIO sprak, kwam ook de vraag voorbij: ‘Hoe equiperen we de leerlingen voldoende voor een toekomst in een steeds verder digitaliserende samenleving?’. Relevante vraag binnen een ministerie dat onder meer ‘wil dat iedereen goed onderwijs volgt en zich voorbereidt op zelfstandigheid en verantwoordelijkheid’. Wat mij betreft is die vraag ook bijzonder relevant in de context van ambtenaren en digitalisering. Als ‘een leven lang leren’ het uitgangspunt is, zijn en blijven we allemaal leerlingen. De vraag hoe we ons zelf equiperen voor het digitale speelveld, moeten we daarom blijven stellen. En beantwoorden natuurlijk: Er is een groot trainingsaanbod op het gebied van digitale ontwikkelingen, kennis en vaardigheden. Maak daar gebruik van, investeer in jezelf en zorg dat je bijblijft!
Marijke Abrahamse is moduleleider en adviseur bij RADIO: de RijksAcademie voor Digitalisering en Informatisering Overheid
Wat er kan, mag en wat we (niet) willen en leren van de overwegingen en de ervaring. Nou net de Belastingdienst werkte die vragen, al jaren geleden, uit in een hulpmiddel (‘prototype’) dat ook al weer meer dan een jaar geleden beschikbaar gemaakt is voor mede-overheden.
Van harte aanbevolen: Digitale Overheid: WMK-Toets