De druk op een beter presterende en informatiegedreven overheid is bijzonder hoog. Gebruik van open data heeft een directe relatie met de rol, positie en dienstverlening van overheden. Er ontstaan nieuwe mogelijkheden om taken en verantwoordelijkheden in de maatschappij terug te leggen. De grote waarde zit daarbij in ketens. Overheidsinstanties zullen dus moeten samenwerken met private partijen.
De wisselwerking tussen overheid en bedrijfsleven vormt de echte katalysator voor open data.
De ambities van meer transparantie, meer mogelijkheden voor economisch en maatschappelijk hergebruik en meer gebruik van elkaars gegevens door overheidsorganisaties onderling worden steeds relevanter. Op basis van open (overheids-)data kunnen marktpartijen nieuwe diensten ontwikkelen. Samenwerking tussen markt en overheid is gericht op het organiseren van ruimte om samen met open data aan de slag te gaan. Het motto is voortbouwen op de kennis en ervaring die aanwezig is bij kennispartners en praktijkpartners. Dit sluit aan bij de notie van een energieke samenleving waar de overheid samen met burgers en bedrijfsleven werkt aan vraagstukken en oplossingen. Deze publiek-private samenwerking omvat niet alleen maatschappelijke vraagstukken, maar ook commerciële, financiële, juridische en organisatorische vraagstukken. Bij het organiseren van deze samenwerking zijn onder meer de volgende observaties gedaan:
- Overheidsorganisaties kunnen verschillende rollen aannemen, afhankelijk van de ontwikkelingen in de context van beleid en uitvoering;
- Het samenwerkingsvermogen is cruciaal door afspraken over het delen en uitwisselen van kennis, data en ook innovatietrajecten;
- Het blijkt onmogelijk om alle noodzakelijke of nuttige data en kennis in eigen huis te organiseren;
- Een traditionele aanpak van onderzoek en toepassing is in deze context duur en tijdrovend;
- De overheidscultuur en wet- en regelgeving zijn nog niet afgestemd op open-datatoepassingen;
- Functioneren en karakter van de samenleving en het openbaar bestuur veranderen in hoog tempo door een overvloed aan informatie, grotendeels afkomstig van burgers.
Overheden midden in de samenleving
De ontwikkelingen in de informatiemaatschappij en de samenwerking tussen markt en overheid leiden tot verschuivingen in de rol en positie van overheidsinstanties. In toenemende mate komen andere informatiebronnen beschikbaar en worden nieuwe vragen door burgers en bedrijfsleven gesteld. Het publieke debat geeft steeds meer zicht op de publieke belangen en opgaven die spelen, de publieke waarden die geborgd moeten worden (privacy, rechtsgelijkheid) en de publieke taken die hieruit voortvloeien. Het komt erop neer dat overheidsinstanties hierbij verschillende rollen kunnen aannemen, afhankelijk van de specifieke context. Inhoud en gebruik van data worden hierdoor bepaald, maar ook houding en gedrag. Iedere overheidsorganisatie dient voor zichzelf te bepalen welke ambities zij nastreven en op welk niveau zij momenteel opereren. Langs deze weg ontstaat een adaptieve organisatie op basis van een groeimodel.
Klik op de afbeelding voor een grotere weergave. Bron: Ministerie van IenM
Adaptieve regievoering
Er is sprake van het maximeren van de strategische effecten van open data, zodra in wederkerigheid vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd. Een traditionele aanpak van onderzoek en toepassing is in deze context duur en tijdrovend. Ook in eerdere bijdragen is geconstateerd dat de huidige invulling van het open-databeleid niet echt een overkoepelende regie heeft. Bij de realisatie is eigenlijk uitsluitend een adaptieve vorm van procesmanagement mogelijk. Vaak wordt gekozen voor een groeimodel van eerst (1) het gebruikelijk verbinden vanuit het beschikbare interne aanbod van data, dan (2) via een traject van gelijktijdig leren en doen, en vervolgens (3) naar verrijking met extern beschikbaar aanbod van data. Maximale benutting van data is dus eerder een groeimodel dan een big-bang-scenario, waarmee in één klap data openlijk beschikbaar gesteld zou zijn. In actieve samenwerking met bedrijfsleven en medeoverheden worden ideeën en uitwerkingen (proof of concept) opgesteld. Deze wisselwerking tussen partijen vormt de echte katalysator. Daarnaast is een beheersbaar groeimodel vanuit bedrijfsvoeringsoptiek wenselijk om sterk oplopende kosten aan de zijde van de betreffende overheidsinstantie, waaronder mogelijke inkomstenderving, te vermijden.
Open data hangt nauw samen met wisselende en sterk verschillende vraagstukken in beleid en in uitvoering van beleid, en ontwikkelingen op inhoud en toepassing. Hierdoor vinden tijdens het ontwikkelingsproces veelal wijzigingen in de aansturing plaats en dus ook in de aanpak. Het gaat om het inrichten van een iteratief proces van gelijktijdig leren (verkennen, onderzoeken) en doen (concrete uitwerking in projecten). Hierbij wordt een roadmap gestructureerd langs twee lijnen, namelijk doen en versnellen. In de lijn doen is de doelstelling het creëren van directe meerwaarde. De nadruk ligt op het opdoen van ervaring met een nieuwe omgang met data aan de hand van concrete situaties. Een afgeleide doelstelling is om aan de hand van deze praktijkprojecten beter zicht te krijgen op de knelpunten die een effectieve inzet en combinatie van data in de weg staan. Op bescheiden schaal wordt alvast geëxperimenteerd met het toepassen van nieuwe databronnen en technieken.
De huidige invulling van het open-databeleid heeft niet echt een overkoepelende regie
Het uitwerken van de algemene voorwaarden om daarmee een andere omgang met data te ondersteunen, vormt de centrale doelstelling van de lijn versnellen. Een aantal kwesties is reeds bekend zoals de samenwerking tussen markt en overheid, het formuleren van een gedragscode ter bescherming van privacy, compliance en beveiliging, en het ontwikkelen van juridische en financiële kaders. De lijnen doen en versnellen vullen elkaar aan. De praktijkprojecten voeden de programmering van de versnellingslijn met de op te pakken randvoorwaarden, terwijl de oplossingsrichtingen in de praktijk getoetst kunnen worden.
Data governance
De data van overheidsorganisaties vormt één van de belangrijkste bedrijfsmiddelen naast personeel en financiën. De meeste waarde van het gebruik van open data zit vaak juist in de primaire procesketens van instanties. Dit omvat dus dienstverlening, beleidsontwikkeling, evaluatie van beleid, uitvoering en toezicht.
De overheid begeeft zich steeds meer in een situatie waarin het niet alleen zelf beschikt over waardevolle data, maar ook veel data gebruikt die het eigendom zijn van andere partijen. Dit betekent dat overheidsinstanties nu ondanks juridische hindernissen dienen samen te werken met private partijen die over relevante data beschikken en/of overheidsdata kunnen gebruiken voor innovatieve toepassingen.
De schaarse kansrijke ideeën komen vooral uit de eigen koker. Hierbij komen speerpunten voor data governance naar voren zoals:
- Open data van binnen naar buiten: ambitie als aanbieder van data met focus op interne samenwerking en actieve samenwerking met relevante marktpartijen;
- Open data van buiten naar binnen: ambitie in gebruik van data van anderen en participatie in eigen data, waarbij ruimte gemaakt moet worden om te experimenteren met markt, overheid en kennisinstituten;
- Ontwikkelen van data management: ambitie in verrijking van eigen data met data uit andere bronnen, waarbij eveneens ruimte gemaakt moet worden om te experimenteren.
Gegevens zijn de vaak onderschatte kernbrandstof voor beleidssturing en dienstverlening en dienen professioneel beheerd te worden om de impliciete waarde te kunnen realiseren. De CDO moet de benodigde competenties en leiderschap opbouwen, best practices operationaliseren op het gebied van metadata en gegevenskwaliteit, gemeenschappelijk gegevensgebruik stimuleren en zorgen dat wordt voldaan aan richtlijnen voor governance, risicomanagement en compliance (GRC). Het is noodzakelijk om open data te verankeren in de reguliere processen zodat ook in de toekomst aan het principe ‘open, tenzij’ kan worden voldaan.
Keteninformatiemanagement en innovatie
Overheidsinstanties hebben de afgelopen jaren hun dienstverlening en bedrijfsvoering verbeterd met verschillende ICT-toepassingen. Hierdoor hebben zij vaak ieder een eigen applicatielandschap, waardoor samenwerking en uitwisselingen tussen instanties worden belemmerd. Open data is een innovatiestimulans die leidt tot een harmonisering van bestaande informatiesystemen die ieder gebouwd zijn voor een bepaald doel. Hier ligt de mogelijkheid tot innovatie om nieuwe processen op elkaar af te stemmen, diverse applicaties te saneren en de ondersteunende infrastructuur generiek in te richten. Uitgangspunt blijft dat de continuïteit van de kritieke bedrijfsprocessen is gegarandeerd, dat de ICT dienstverlening op basis van een transparant en marktconform aanbod is ingericht en dat de regievoering en opdrachtgeversrol hierop zijn voorbereid.
Open data is een innovatiestimulans die leidt tot een harmonisering van bestaande informatiesystemen
Digitale veiligheid is noodzakelijk en wordt pas bereikt als betrokkenen doordrongen zijn van het belang en de risico’s. Toenemende privacybezwaren en een afnemend vertrouwen bij de samenleving kunnen deze innovatie belemmeren. Absolute veiligheid op het internet is een illusie, maar overheidsorganisaties moeten er wel alles aan doen om deze digitale veiligheid op orde te krijgen. Vandaag vormt dit nog een uitdaging in relatie tot de autonomie van overheidsorganisaties. Indien de ontwikkelingen te snel zouden gaan, dan vindt de automatische reflex van meer beheersing en meer toezicht plaats. Maatregelen moeten worden genomen om bewustwording, verandering en verankering van informatieveiligheid bij bestuurders en topmanagement aan de bestuurstafel verder uit te bouwen. Er moet gezocht worden naar manieren om de privacy te beschermen door nadruk te leggen op transparantie en doelbinding. De discussie over privacy zal uitmonden in een afweging van publieke waarden, vanwege de innovatieve mogelijkheden van open data op basis van nieuwe inzichten.
