Open data leeft

Paul Suijkerbuijk: “Informatie van de overheid is in zekere zin eigendom van de samenleving.”

Dacht Suijkerbuijk, van huis uit natuurkundige, bij ‘makkelijker communiceren’ eerst nog vooral in techniek, zoals het e-mailsysteem voor de Tweede Kamer dat hij hielp opzetten, gaandeweg verbreedde zijn blik naar álles wat bijdraagt aan een open, transparante overheid die op gelijke voet staat met de samenleving.
Die gelijke voet vraagt wel om een gelijke informatiepositie. Kennis is macht en die begint met toegang tot gegevens. Zijn fascinatie voor open data was geboren. In 2010 stond Suijkerbuijk aan de wieg van een voor iedereen toegankelijk gegevensportaal met een groeiend aantal datasets van Nederlandse overheidsorganisaties: data.overheid.nl.

Wat is open data?

Is alle data geschikt als open data? In principe wel, al zijn er een paar voorwaarden: geschikte gegevens zijn niet herleidbaar tot personen, er rust geen auteursrecht op en publicatie levert uiteraard geen gevaar op voor de staatsveiligheid. Ook moeten ze ‘machineleesbaar’ zijn, dat wil zeggen: toegankelijk voor geautomatiseerde systemen.
Binnen die beperkingen kan het gaan om de meest uiteenlopende gegevens, van donaties aan een politieke partij tot een overzicht van de kracht en locatie van aardbevingen in de provincie Groningen. De normen van Wet openbaarheid van bestuur (Wob) vormen de meetlat om te bepalen of gegevens geopenbaard kunnen worden.
Het bekendste voorbeeld van hergebruik van open data is Buienradar, die gebruikmaakt van weergegevens van het KNMI. Een andere mooie toepassing is de app Omgevingsalert. In een oogopslag toont die bekendmakingen, afgesloten wegen en de vergunningen die er in de buurt zijn aangevraagd. Of neem de scholenvergelijkingssite tienduizendscholen.nl: met openbare gegevens van de onderwijsinspectie helpt die website ouders bij de keuze van de beste school voor hun kinderen.

Cultuuromslag

Bij ICTU, de rijksbrede organisatie in Den Haag die werkt aan een digitale overheid, werkt Suijkerbuijk onder meer voor het Leer- en Expertisepunt Open Overheid, het project waarmee het Ministerie van Binnenlandse Zaken het thema ‘open overheid’ op de kaart zet. Het Leer- en Expertisepunt is een aanspreekpunt voor medewerkers van publieke organisaties die graag willen werken aan een open overheid en open data belangrijk vinden.
Suijkerbuijk: “Het streven is zoveel mogelijk gegevens openbaar te maken, op voorwaarde dat de privacy niet in het geding komt. Informatie van de overheid is tenslotte gegenereerd vanuit de publieke taak, en dus in zekere zin eigendom van de samenleving. Waarom zou je dat niet voor iedereen beschikbaar stellen? Dan kan het aantal Wob-verzoeken ook meteen omlaag.”

‘Soms word ik uitgemaakt voor believer’

Bij de overheid is de druk om te bezuinigen hoog. Dat dwingt tot nadenken over nieuwe manieren om de samenleving in te richten. Open data biedt soelaas: “Juist een instrument als open data kan bijdragen aan nieuwe manieren van efficiëntere dienstverlening en samenwerking, waarmee de budgetten ontzien kunnen worden.”
Steeds meer overheidsorganisaties staan dan ook open voor het beschikbaar stellen van hun data. Dat gaat niet vanzelf. En het zorgt voor extra werk. Maar het momentum is er: de principiële bezwaren zijn de afgelopen jaren weggevallen, bij het Rijk en ook bij gemeenten. “De afgelopen tijd zijn er grote stappen gezet in de cultuuromslag. Maar ook de samenleving en de journalistiek hebben aangedrongen op openheid. Ik hoop dat we daar met het Leer- en Expertisepunt een mooie bijdrage aan hebben geleverd.”

Believer!

“Bij het Leer- en Expertisepunt brengen we onze boodschap actief naar buiten. Ik word weleens uitgemaakt voor ‘believer’. Dat klopt ook, want ik geloof echt in het nut van open data. Maar het drukt tegelijk uit dat we wat betreft tastbare resultaten nog tekortschieten. Want hoeveel beter functioneert een gemeente wanneer alle aanwezige data beschikbaar is? Daar is geen keihard bewijs voor. Hoe toon je aan dat een app op basis van open data bijdraagt aan de leefbaarheid in een wijk? Ik zeg: geef het de tijd. Naarmate meer data voorhanden is om innovatieve toepassingen mee te bedenken, komen die meetbare resultaten vanzelf.”
Suijkerbuijk waarschuwt echter voor te hoog gespannen verwachtingen. Wie data publiceert, moet niet verwachten dat dat meteen vanaf de eerste dag tot veelvuldig hergebruik leidt. Maar door die data openbaar te maken, ontstaat er wel een voorziening waarmee iedereen nieuwe oplossingen kan bedenken voor de problemen van de toekomst.

‘De samenwerking met lokale overheden stelt Centric in staat om met gemeenten mee te denken’

“Begin klein, het hoeft niet meteen groots en meeslepend”, vertelt Suijkerbuijk. “Bekijk eerst welke datasets gemakkelijk openbaar gemaakt kunnen worden. Bij het ontsluiten van gegevens zie ik ook een rol voor softwareleveranciers. Dat zie ik Centric ook doen: door de langdurige samenwerking met lokale overheden is Centric nauw betrokken bij de uitdagingen waar gemeenten en andere overheidsorganisaties voor staan. Dat stelt je in staat om met gemeenten mee te denken over actuele vraagstukken die leven in de maatschappij.”

Consumeren en participeren

Gebruikers van open data kun je volgens Suijkerbuijk op twee manieren bekijken: als consumerende mensen en als participerende mensen. De eerste groep gebruikt de informatie om te weten hoe laat de trein gaat, of er file staat, en om te checken of het droog blijft bij de barbecue. Participerende burgers zijn meer betrokken bij het welzijn van de maatschappij en willen daar graag actief aan bijdragen. Gemotiveerd door idealen als openbaar bestuur, democratie en burgerschap, is die participerende groep geïnteresseerd in een ander soort gegevens, bijvoorbeeld in de uitgaven van politieke partijen of de begroting van gemeenten, om op basis daarvan een mening te vormen.
Nut is mooi meegenomen, maar transparantie verdient misschien wel evenveel nadruk. Behalve een bron van handige toepassingen biedt open data namelijk nog dat andere voordeel: een gelijkwaardige informatiepositie voor burgers in relatie tot de overheid. Suijkerbuijk: “De overheid is er om de maatschappij goed te laten functioneren. Openheid draagt daaraan bij. Door informatie over actuele lokale vraagstukken openbaar te maken, kunnen betrokken burgers, ondernemers en andere stakeholders meedenken over nieuwe oplossingen. Zo draagt open data bij aan versterking van de democratie.”

Verplichte openheid?

Zou het openbaar maken van data voor overheidsorganisaties eigenlijk niet verplicht moeten zijn? “Dat zou weleens averechts kunnen uitpakken. In landen waar een wettelijke verplichting geldt om data beschikbaar te maken, zie je namelijk dat ook uitsluitend die verplichte data gepubliceerd wordt. Omdat het bij ons niet verplicht is, haken juist de enthousiaste, intrinsiek gemotiveerde mensen aan. Zij zien de voordelen ervan in en willen die uitdragen. Ik ben vooral trots op iedereen die de afgelopen jaren is gaan meedoen. Begin dit jaar organiseerden we het Doe Open!-festival voor vernieuwende lokale bestuurders, ambtenaren, maatschappelijk initiatiefnemers en burgers. Ruim 800 mensen hebben het festival bezocht. Het is mooi om te zien dat open data leeft.”

Ik ben om! Wat nu?

Het Rijk denkt tot op zekere hoogte mee, maar verder is het een zoektocht die organisaties zelf moeten afleggen. 3 tips voor gemeenten die hun data openbaar willen maken:

1 Begin klein. Bekijk welke datasets relatief makkelijk openbaar gemaakt kunnen worden. Als je maar begonnen bent, wordt alles makkelijker.

2 Zorg voor gedreven mensen. Stel een team samen van enthousiaste mensen met uiteenlopende achtergronden. Belangrijk is dat iedereen in het proces gelooft en bereid is daar tijd voor te maken naast andere drukke bezigheden.

3 ga naar de website open-overheid.nl. Met inspirerende voorbeelden en de Toolkit Open Data is dat een uitgelezen startpunt voor gemeenten die openheid willen.