Eind 2022 vond in Rome de Europese bijeenkomst van het Open Government Partnership plaats. Positieve voorbeelden waren er genoeg voor ons land. En we hebben het gelukkig ook steeds meer over openheid in ons land, zeker na de toeslagenaffaire en de invoering van de Woo. Maar vaak weten we nog niet hoe, en ontbreekt de echte drijfveer. Een vrij verslag.
Paolo Pisano (l) was trots dat Italië een jaar mede-voorzitter was de OGP | Beeld: Still uit video
De stemming was vreemd, of beter gezegd: gelaagd. Daar in het conferentiecentrum naast de Trevifontein in het hart van Rome kwamen een paar honderd mensen bijeen die zich inzetten voor een open overheid. Mensen van binnen de overheid – vooral centraal, maar ook decentraal – en van daarbuiten: maatschappelijke organisaties die openbaarheid bepleiten. Die mensen waren vanuit alle uithoeken van Europa naar Rome gekomen om het tienjarig bestaan van het Open Government Partnership, OGP, te vieren. Maar viel er ook wat te vieren?
Open Government Partnership
OGP is een geesteskind van de toenmalige Amerikaanse president Barack Obama. Obama had een open, inclusieve en transparante overheid tot één van zijn beleidsprioriteiten gemaakt. Dat deed hij niet alleen binnen de Verenigde Staten, maar ook internationaal. Bij de oprichting zei Obama: “We pledge to be more transparent at every level – because more information on government activity should be open, timely, and freely available to the people. We pledge to engage more of our citizens in decision-making – because it makes government more effective and responsive. We pledge to implement the highest standards of integrity – because those in power must serve the people, not themselves. And we pledge to increase access to technology – because in this digital century, access to information is a right that is universal.”
En zo ging ruim tien jaar geleden het Open Government Partnership van start als een internationaal samenwerkingsverband gericht op het bevorderen van een open overheid: een overheid die toegankelijk is, transparant, responsief, inclusief, verantwoording aflegt aan haar burgers en die burgers ook de ruimte geeft mee te doen in alle fasen van besluitvorming en uitvoering. Dit alles uit de overtuiging dat een verbeterde relatie tussen burgers en overheid positieve langetermijneffecten heeft voor iedereen.
De politieke wind is wel gedraaid sinds Barack Obama zijn mooie woorden sprak.
Meer dan 70 landen sloten zich aan, plus ruim honderd lokale overheden. En vanuit al die landen ook maatschappelijke organisaties, zoals Open State Foundation uit Nederland. Want het gaat uiteindelijk om die cocreatie tussen overheid en burger/maatschappij. Democratie is niet eens in de vier jaar je macht overdragen aan politici; democratie is regeren door en voor het volk, en daar hoort dus continue participatie en verantwoording bij. En om dat goed te kunnen doen heb je als burger informatie nodig; overheidsdata, open overheidsdata.
Fabeltjesfuiken en echokamers
De missie is lovenswaardig – en ik zou zeggen: logisch. Het idealistisch enthousiasme is er ook nog bij OGP en die paar honderd mensen in dat congrescentrum in Rome. Maar de politieke wind is wel gedraaid sinds Barack Obama zijn mooie woorden sprak. Naast hem stond “my friend” de Braziliaanse president Dilma Rousseff. Beiden werden snel vervangen door autoritaire leiders die niets hadden met ‘open government’. En ook in andere landen groeide het populisme. Internet en social media werden niet meer alleen gebruikt om de burger te versterken in zijn informatiepositie of de mogelijkheid te geven zijn mening te uiten, maar vormden steeds meer fabeltjesfuiken en echokamers van complottheorieën. Of nog triester: werden door Rusland gebruikt voor desinformatiecampagnes om democratische maatschappijen te destabiliseren. De Democracy Index ging voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog omlaag. Veelzeggend: Hongarije zegde zijn lidmaatschap van het Open Government Partnership op. En toen viel Rusland ook nog eens Oekraïne binnen, een land dat juist op weg was vooruitstrevende ideeën op het gebied van open overheid te implementeren.
Overall lijkt de wens te komen tot een verbeterde relatie tussen burgers en overheid verre van vervuld.
En dus was er niet alleen ruimte voor feestvreugde op deze tiende verjaardag. Ja, toegegeven, er zijn via het OGP in iedere lidstaat actieplannen opgesteld in cocreatie tussen overheden en maatschappelijke organisaties, die in totaal tot ruim 4.000 hervormingen hebben geleid. Daarmee kun je zeggen dat overheden daadwerkelijk opener zijn geworden. Maar overall lijkt de wens te komen tot een verbeterde relatie tussen burgers en overheid verre van vervuld. In Nederland is het vertrouwen van de burger in de overheid juist flink gedaald, en dat geldt ook voor andere landen.
Sweet and sticky
Niemand in Rome sloot zijn ogen voor deze realiteit. De afgevaardigden uit Oekraïne – onder een rakettenregen toch naar Rome gekomen – kregen meer spreektijd dan de Chief Executive Officer van OGP. Maar ondanks de realiteit van de verschrikkingen leek het alsof deze ontwikkelingen juist inspiratie gaven aan de open-overheid-beweging. Er werd gesproken over “open overheid als een tegenkracht tegen het groeiende autoritarisme” en “een positieve kracht om de democratie te vernieuwen”. Democratie ligt onder vuur, maar het model van een open overheid werkt en is een lichtend voorbeeld, zo werd in Rome besproken.
“Als als je in gewone tijden gewend bent om open te zijn, op een open manier te besturen, dan kan dat ook tijdens een crisis.”
Misschien kwam de meeste inspiratie van Taimar Peterkop, staatssecretaris van Estland (wat te vergelijken valt met secretaris van de ministerraad of SG AZ). De regering (en bevolking) van Estland leeft intens mee met het Oekraïne-drama en ziet oude wonden opengereten worden. Maar het antwoord is juist nog meer inzetten op open overheid. “Natuurlijk is het verleidelijk om in tijden van crisis snel te besluiten op basis van weinig of geen data”, hield Peterkop zijn gehoor in Rome voor. “Dat zag je op veel plekken gebeuren tijdens de coronacrisis. Maar als je in gewone tijden gewend bent om open te zijn, op een open manier te besturen, dan kan dat ook tijdens een crisis. Ook dan moet je iedereen betrekken.” Kan deze man niet eens bij onze ministerraad langskomen?, schoot het door mij heen. “En over de Oekraïne-crisis: Je ziet nu dat het succes van de Oekraïense weerstand juist de maatschappelijke participatie is. Het betrekken van iedereen”, zo stelde Peterkop.
En zo kwam het gevoel onder de deelnemers in het congrescentrum weer terug dat een open, democratische overheid eigenlijk sterker is dan een gesloten, autoritaire overheid. Maar daar moeten we nog wel wat voor doen met z’n allen. De Chief Executive Officer van OGP vulde dat mooi aan met de uitspraak dat democratie net als honing moet zijn: “sweet and sticky”.
Positieve voorbeelden
In het hernieuwde optimisme werd ook gesproken over de wederopbouw van Oekraïne. Vertegenwoordigers van de Oekraïense regering en van maatschappelijke organisaties (Transparency International Oekraïne) onderstreepten allebei dat ze daar gezamenlijk aan gaan werken. “Civil society has always been the secret weapon of Ukraine,” klonk het ook hier. Aanbestedingen voor de wederopbouw gaan volgens maximale transparantie, met het systeem ProZorro. Dat ProZorro is een openbaar inkoopsysteem waar alle publieke aanbestedingen tot in detail worden gepubliceerd; een systeem waar Nederland ook een voorbeeld aan kan nemen.
Nederland zelf werd een keer geroemd om zijn plannen een register met alle algoritmes.
Positieve voorbeelden waren er genoeg voor ons land. Nederland zelf werd een keer geroemd om zijn plannen een register met alle algoritmes die door de overheid worden gebruikt, te publiceren. We zijn nog niet zo ver, maar dat is inderdaad een goed voornemen. Nederland kan – behalve van de Oekraïense overheidsaanbesteding en de Estse open overheidshouding – veel leren op het gebied van lobbytransparantie. Dat is een prioriteit van het Open Government Partnership. Veel Europese overheden, zowel nationaal als lokaal, hebben lobbyregisters die werken, zonder mokken van het bedrijfsleven en met transparantie als resultaat. En verder werd ik jaloers op de landen waar alle Freedom of Information Requests (Woo-verzoeken) over de pandemie-aanpak al zijn beantwoord, terwijl er bij ons nog geen licht aan het eind van de tunnel is. Het was mooi geweest als VWS ook de reis naar de Trevifontein had ondernomen.
Dat laatste geldt voor meer ambtenaren en bestuurders in Nederland. Retourtje Rome, zou ik zeggen. Of Tallinn, of Kiev, natuurlijk.
Serv Wiemers is directeur Open State Foundation en lid van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding
iBestuur Magazine
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in iBestuur Magazine #45 van januari 2023.
Nog geen abonnement? iBestuur Magazine is gratis voor bestuurders, beslissers en beleidsmakers binnen de publieke sector.
Klik HIER om u aan te melden
