Sinds enkele jaren is er veel aandacht voor het vergroten van de transparantie van het overheidsoptreden. Een van de instrumenten daarbij is de ‘armchair audit’, waarbij burgers zich kunnen informeren over bijvoorbeeld overheidsuitgaven en de effecten daarvan. Daarbij worden steeds vaker thematische kaarten gebruikt. Welke rol hebben die kaarten?
Armchair auditing: burgers die, met behulp van open data, kritisch meekijken naar de besteding door de overheid van belasting- en premiegeld; gewoon vanuit de eigen leunstoel. Het idee erachter sprak Saskia Stuiveling, de op 20 april 2017 overleden voormalig president van de Algemene Rekenkamer, enorm aan. Het was dan ook niet vreemd dat armchair auditing en open data centraal stonden bij haar afscheid van de Rekenkamer in mei 2015. Stuiveling was er stellig van overtuigd dat openheid rond overheidsprocessen er uiteindelijk toe zou leiden dat diezelfde overheid beter zou presteren. Die overtuiging kwam niet uit de lucht vallen. Stuiveling kende de succesvolle initiatieven in landen als de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Australië.
Ook in Nederland wordt het principe van armchair auditing, zij het op bescheiden schaal, toegepast. Zo is de Open State Foundation in 2013 gestart met het ontsluiten van financiële data van Amsterdam Stadsdeel Centrum in het project Openspending. Eind 2015 heeft dat geresulteerd in de duurzame ontsluiting van alle financiële data van Nederlandse regionale en lokale overheden als open data. Of neem Breda Begroot. Het streven van dit project is dat inwoners de begroting van hun stad niet alleen kunnen lezen en begrijpen, maar ook betrokken worden bij de totstandkoming ervan en kunnen kiezen waar de stad een deel van het geld aan besteedt. Een ander Nederlands voorbeeld is het initiatief van de Groninger Bodem Beweging. Volgens Stuiveling een van de voorbeelden van hoe het zou moeten. In een interview met de Volkskrant (mei 2015) zei zij daarover: ‘Je ziet een combinatie van harde data – op een kaart kun je alle aardbevingen uit het verleden zien -, foto’s van scheuren, NAM-kaarten, van de seismologische dienst en eigen bevindingen via de sociale media. Ze houden bij wie er langs komt, wat de taxatie van de schade is. Je volgt dus het hele proces terwijl het bezig is, als een Rekenkamer-rapport dat zichzelf schrijft.’
Thematische kaarten
De (lokale) initiatieven passen in een trend van burgerparticipatie en wijkgericht aanpakken van problemen, vaak ondersteund met apps. Wat opvalt aan deze nieuwe vormen van informatie-uitwisseling is het gebruik van thematische kaarten, iets wat tot dusverre vrijwel ontbrak in rapportages over overheidsmonitoring. Dat steeds vaker thematische kaarten worden gebruikt, bijvoorbeeld door steeds meer gemeenten, ligt voor de hand. De winst van kaarten zit er niet alleen in dat ze online zijn te raadplegen, zij bieden ook een krachtig visueel communicatiemiddel en maken patronen en trends inzichtelijk die in een andere vorm (tekst, tabel, grafiek) niet zonder meer zijn af te leiden. De mogelijkheden zijn inmiddels zo dat ingezoomd kan worden op postcodeniveau, een optie die interessant kan zijn voor besturen van gemeenten bij het opstellen van beleid.
Een aantal partijen (zie kader) heeft de gezamenlijke ambitie om de kaart als relevant monitoringsinstrument verder te ontwikkelen en kennis te verspreiden over de toepassingsmogelijkheden, zodat kaarten een vanzelfsprekende manier van weergave wordt in de monitoring van overheidspartijen. Een kortlopend pilotproject Armchair Auditing, uitgevoerd bij een aantal gemeenten, geeft daartoe de aanzet.
Transparantie en accountability
Voor de Vereniging van Nederlandse Gemeenten is deelname aan het pilotproject een vanzelfsprekendheid, aldus Henri Rauch, coördinerend beleidsmedewerker bij de koepelorganisatie. “Als VNG vinden wij transparantie en accountability voor gemeenten van groot belang. Met name in het kader van de legitimatie van een goed werkende democratie. Gemeentebestuurders nemen beslissingen die direct invloed hebben op de leefomgeving van inwoners. Om hun om uitleg te kunnen vragen over verschillen binnen en tussen gemeenten, is het nodig dat raadsleden en inwoners beschikken over inzicht en informatie. Je moet weten wat er speelt om betrokken te kunnen zijn. Dat geldt zeker ook voor informatie op het terrein van de gemeentefinanciën. Al in 2014 stelde de Commissie Depla dat gemeentefinanciën te belangrijk zijn om exclusief aan specialisten over te laten. Alleen daarom al is dit project voor ons erg interessant. Dat blijkt ook uit de interne belangstelling. De ontwikkelingen rond deze pilot worden niet alleen gevolgd vanuit de VNG Commissie Raadsleden & Griffiers, de VNG Commissie Dienstverlening & Informatiebeleid, maar ook vanuit het standpunt van Control en de ontwikkelingen rond Burgerbegrotingen.”
Ook Geonovum was snel overtuigd van het nut van het pilotproject, schetst Paul Padding. Vanuit Geonovum is hij als procesmanager verantwoordelijk voor het publiek-private samenwerkingsverband Anders Kijken, een project met als oogmerk het gebruik van geo-informatie bij maatschappelijke vraagstukken te stimuleren. “Het programma Anders Kijken gaat over het slimmer benutten van overheidsdata voor een beter beleid en een betere beleidsuitvoering. Daarbij zijn wij met name gericht op het visualiseren van informatie op kaarten. Wat voegt informatie op een kaart toe aan ons inzicht in de werkelijkheid, aan ruimtelijke patronen, aan ruimtelijke trends? De overheid staat een zelfredzame burger voor en vindt het belangrijk om burgers meer te betrekken bij wat ‘de overheid’ doet. Het pilotproject Armchair Auditing sluit op alle drie deze doelen aan.”
Informatie op de kaart
In de pilot is een centrale rol weggelegd voor ‘de kaart’. Terecht, vindt Paul Padding. “Het is een enorm krachtig middel om grote hoeveelheden informatie in één oogopslag inzichtelijk te maken. Onze indruk is dat steeds meer bestuurders bij gemeenten en andere overheden dat inzien. Wij zijn ervan overtuigd dat over een aantal jaren de kaart een logisch onderdeel is van de informatiehuishouding van de overheid.”
Ook voor de VNG past de kaart goed in de lijn die zij voor staat, aldus Henri Rauch. “Dit pilotproject gaat over de kaart als relevant monitoringsinstrument en de verdere ontwikkeling over de toepassingsmogelijkheden, zodat kaarten een vanzelfsprekende manier van weergave worden in de monitoring van overheidspartijen. Dat is een van de instrumenten die armchair auditing kunnen faciliteren. Daarbij hopen wij beter inzicht te krijgen in vragen als welke doelgroepen (inwoners, rekenkamer(commissies), media, gemeenteraden) belangstelling hebben voor meer inzicht in de financiën. Voor wie doen we het? Welke data willen gemeenten uiteindelijk delen?”
Armchair Auditing is een initiatief van Geonovum, de Algemene Rekenkamer, Imagem, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en iBestuur. Tijdens de pilot Armchair Auditing, die maximaal zes maanden duurt, worden twee/drie gemeenten bezocht: Oudewater (circa 10.000 inwoners), Capelle aan den IJssel (circa 66.000 inwoners) en Eindhoven (circa 225.000 inwoners).
Relevante links:
Groninger Bodem Beweging
Landelijke Monitor Leegstand
Buurtthermometer Eindhoven
Brochure Anders Kijken
Begroting Breda
Opzet pilotproject
Tijdens de pilot zullen bij een beperkt aantal gemeenten gesprekken plaatsvinden met leden van het college van Burgemeester en Wethouders, directie/management, raadsleden, ambtenaren en burgers. De selectie van de onderwerpen wordt bij voorkeur bepaald door de inwoners van die gemeenten. Daarbij heeft het de voorkeur om (maximaal tien) onderwerpen te benoemen die de burger direct raken, bijvoorbeeld daar waar zij direct financieel voordeel ondervinden. De uitkomsten van het pilotproject, dat maximaal zes maanden duurt, worden gedeeld via iBestuur.
