Wat zijn de gevolgen van opkomende technologieën vanuit technologisch, maatschappelijk en politiek-bestuurlijk perspectief? Pieter van Boheemen en Geert Munnichs van het Rathenau Instituut deden daar onderzoek naar en kwamen onder meer uit bij quantumtechnologie. “Quantumtechnologie is een disruptieve technologie, zeker als je het bekijkt vanuit het technologisch perspectief.”
Concept van een abstracte kwantumcomputer. 3d illustratie. Beeld: Shutterstock
‘Ga eens acht jaar vooruitkijken en breng dan in beeld welke technologieën in die periode van belang zijn als je het hebt over cybersecurity.’ Dat was de vraag die Pieter van Boheemen en Geert Munnichs, respectievelijk onderzoeker en themacoördinator bij het Rathenau Instituut, nog niet zo lang geleden stelden. Hoe kan Nederland weerbaarder worden en welke technologieën passen daar het beste bij? “Vanuit Rathenau hebben we vervolgens een horizonscan gedaan van wat er allemaal aan zit te komen. Dat ging van biometrie tot aan quantumtechnologie. Al die verschillende technologieën hebben we met verschillende experts besproken. We hebben onder meer workshops gehouden en met name gekeken welke kanten aan die technologieën hangen die Nederland weerbaarder kunnen maken.”
Bij alle door Rathenau onderzochte technologieën is gekeken vanuit een drietal perspectieven. “In de eerste plaats is dat het technologische perspectief. Wat is die technologie? Met name als het nog in de wetenschappelijke hoek zit, zit er veel onzekerheid rondom een technologie. Het tweede is een maatschappelijke kant en ook daar zit wel de nodige onzekerheid. Wat moeten we met de technologie en is het echt wel significant? Gaat de bewuste technologie ons leven écht veranderen? Het derde en laatste is het politiek-bestuurlijke perspectief. Ook dat heeft een onzekerheidsvlak. Met andere woorden: je hebt drie onzekerheden en die probeer je dan bij elkaar te brengen. De truc is om er een soort van duiding in te krijgen waardoor er meer zekerheid komt voor alle drie. Voor mensen die met de technologie bezig zijn, voor beleidsmakers/bestuurders en voor de samenleving zelf als geheel.”
Disruptief
Wat is de blik van de drie perspectieven als wordt ingezoomd op quantumtechnologie? Van Boheemen vindt quantumtechnologie in die zin interessant omdat het, volgens hem, een disruptieve technologie is. Zeker als het gaat om het technologische perspectief. “Het is een technologie die nieuw nieuw is. Vaak is er, als je het hebt over nieuwe, opkomende technologieën, discussie over wat nu eigenlijk nieuw is. Iets is nieuw als het academisch nieuw en academisch grensverleggend is. Quantumtechnologie is dat. In die zin is het disruptief. Of quantumtechnologie maatschappelijk gezien disruptief is, weet ik niet. Daar moet het zichzelf nog voor bewijzen. Daarvoor zit er nog te veel onzekerheid rondom de technologie. Ook is het is nog te vroeg om te zeggen of het uiteindelijk ook bestuurlijk-politiek disruptief is. Bestuurlijk-politiek zit de onzekerheid vooral rondom de balans tussen machthebbende partijen. Gaat dat veranderen door middel van deze nieuwe technologie? Dan heb je het ook over de haves en de have-nots. Wie zijn degene die straks de technologie bezitten en wie niet?”
Van Boheemen heeft een aantal brillen waardoor hij kan kijken naar iets als de haves en de have-nots. “Je kunt bijvoorbeeld kijken naar patenten. We zien dat China erg veel patenten heeft, maar dat zegt niets over de waarde van die patenten. Uiteindelijk gaat het erom wie de kernpatenten in zijn bezit heeft die van belang zijn voor, in dit geval, quantumtechnologie. Als het gaat om wie dit soort technologieën bezitten, dan komen we toch vaak uit bij grote Amerikaanse ondernemers. Niet voor niets dat Microsoft in Delft iets neerzet. Dat maakt ook dat je jezelf de vraag kunt stellen: ‘zijn er in Europa bedrijven die een quantumcomputer kunnen bouwen en op de markt kunnen brengen?’. Op dit moment investeren we erg veel in ontwikkeling van kennis over quantumtechnologie, maar volgens mij ontbreekt het aan een grote, Europese speler op dit terrein. Dat zorgt voor een grote, potentiële disruptie, want als het alleen maar uit de VS of een ander niet-Europees land is, dan gaan we weer een afhankelijkheidsrelatie aan.”
Politiek
In hoeverre ligt er een rol voor ‘Brussel’? Zouden zij, als het gaat om quantumtechnologie, meer moeten reguleren, zodat voorkomen kan worden dat alle ‘macht’ ligt bij partijen als IBM, Microsoft, Google of bij de Chinezen? Pieter van Boheemen vindt het een ingewikkelde vraag. “De huidige aanpak vanuit de Europese Unie (EU) is om allerlei voorwaarden te stellen in aankoopprocedures. De GDPR (de Europese privacyverordening, die in Nederland bekend staat onder de naam AVG) is een voorbeeld van hoe de EU probeert technologie te reguleren zonder die technologie te bezitten. Het alternatief is om het zelf te ontwikkelen, maar dat vraagt om een grote, economische agenda. En daar ligt een volgend probleem. Als je als Europese Unie zegt dat je dit soort technologieën zelf wilt ontwikkelen, dan isoleer je je tegelijkertijd ook van de rest van de wereld en dat staat weer haaks op de Europese waarde van openheid en vrijheid. Dat wringt. Openheid en vrijheid zijn voor de EU zulke belangrijke kernwaarden en economische waarde is dan net toch even een ondergeschikte. Ik weet niet of de EU er aan toe is om de voor ons belangrijke kernwaarden op te geven voor iets meer welvaart.”
En dan ‘Den Haag’. Wat vinden ze in politiek Den Haag eigenlijk van al die nieuwe technologieën? Zien zij het belang ervan in, of is het allemaal nog een ver-van-mijn-bed-show? Van Boheemen denkt dat voor de meeste politici zeker het onderwerp quantumtechnologie nog een brug te ver is, maar hij ziet wel lichtpuntjes. Bijvoorbeeld als het gaat over de tijdelijke commissie Digitale toekomst. “De aanwezigheid van die commissie geeft mij hoop. Het laat zien dat er vanuit de Tweede Kamer een duidelijke vraag is. Zij zien dat digitalisering ons land enorm gaat veranderen en willen daar graag grip op krijgen. Daarnaast zie je nu ook diverse politieke partijen met visies over digitalisering komen, zoals het CDA, GroenLinks en D66. Dat is zeker winst, want visies over digitalisering waren er nooit. Digitalisering werd vaak gezien als een algemene, innovatieve kracht. Nu zien ook parlementariërs in dat het veel meer is dan dat, ook geholpen door de nodige schandalen. Bijvoorbeeld het schandaal met Cambridge Analytica, het Britse bedrijf dat (persoons-)gegevens uit de database van Facebook haalde, zonder dat gebruikers daarvan op de hoogte waren. Politici hebben nu ook van dichtbij gezien en ervaren dat digitalisering politieke systemen kan raken. Daardoor zijn ze wakker geschud.”
Veiligheid
Eén van toepassingen die een quantumcomputer wordt toegedicht, is het breken van een encryptie en daarmee relevant voor de veiligheid van informatie. Van Boheemen erkent dat er nog vele vraagtekens leven rondom quantumtechnologie en het kraken van encryptie. “Als je het hebt over de beveiliging van staatsgeheimen, dan wordt daar al rekening gehouden met de komst van quantumtechnologie. Maar ik vraag mij af of dat ook gebeurt als je het hebt over bijvoorbeeld al die datasets die rondzwerven in de gezondheidszorg. Een groot aantal medische gegevens is zodanig persoonlijk gevoelig dat je niet wilt dat die gegevens over tien, twintig of dertig jaar op straat liggen. Eén van de problemen is dat we niet precies weten wanneer die quantumcomputer er is en welke uitdagingen dat met zich meebrengt. Zijn bijvoorbeeld de huidige aansturingssystemen in staat om overweg te kunnen met de extreme rekenkracht van quantumcomputers, of moeten we straks al die systemen vervangen? En betekent dat dan dat we een enorme hardwareoperatie voor de boeg hebben? Moeten we daar nu al voor sparen, of moeten we nu al beginnen met het vervangen van die hardware? Daar spelen nog vele vragen.”
Volgens Pieter van Boheemen moeten wetenschappers en financiers die betrokken zijn bij deze technologie, daarin hun verantwoordelijkheid pakken. “Zij moeten niet alleen de komst van quantumtechnologie aankaarten, maar ook alles wat daar bij komt kijken. Gelukkig gebeurt dat ook al, zij het nog wel mondjesmaat. Zo wordt er door het ministerie van Justitie en Veiligheid een technologieverkenning uitgevoerd en zetten zij dit ook op de kaart. Ook voor ons als Rathenau ligt hier een taak om dit onderwerp op de agenda te zetten, maar dat geldt ook voor bijvoorbeeld ECP, de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en de Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie (AWTI). Al dit soort organisaties hebben een verschillende eigen taak om technologische ontwikkelingen te signaleren, waarbij ook een risicoanalyse hoort. Wat is nog acceptabel? Het is een beetje vergelijkbaar met het verhogen van de dijken. De kans van een serieuze overstroming in Nederland is dat het eens in de tienduizend jaar gebeurt. Misschien geldt dat ook wel voor de quantumcomputer. De kans dat die computer er morgen is, is erg klein.”
Ook al is de kans klein dat er morgen een goed werkende quantumcomputer is, Van Boheemen raadt overheidsbestuurders wel aan om nu alvast actie te ondernemen. “Tegen een wethouder van een willekeurige gemeente met technologie in zijn portefeuille zou ik bijvoorbeeld willen zeggen: ‘Neem contact op met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) over hoe je je als gemeenten kunt voorbereiden op quantumtechnologie. Volgens mij is het een taak van de VNG om te kijken in hoeverre quantum invloed kan hebben op bepaalde data-infrastructuren, zoals de burgerbasisadministratie. In hoeverre is die administratie quantumproof en wat zou het kosten om dat te upgraden?”
Standaarden
Van Boheemen geeft tot slot aan dat het verstandig is om ook internationaal je stem te laten horen. Bijvoorbeeld als het gaat om de standaarden die van belang zijn binnen de quantumtechnologie. “Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat het nu vooral Amerikaanse partijen zijn die hun stem laten horen over standaardisering. Misschien logisch, want in de VS zitten ook de grote partijen die bezig zijn met quantum. Maar het is wel een wereldwijd vraagstuk en als een standaard eenmaal is gekozen, dan is het ook behoorlijk definitief. Mijn oproep aan partijen in Europa in het algemeen en Nederland in het bijzonder is dan ook: ‘wees betrokken bij het standaardiseringsproces!’. Kijk wat er nu gebeurt met het standaardiseringsproces rondom 5G. Het zijn met name Chinese partijen die vorm geven aan dat proces en de vraag is of je dat moet willen. Dus zorg dat je je mengt in de discussie over quantum, bijvoorbeeld waar het gaat over encryptie. Doe het nu, want die discussie vindt nu plaats.”
