Recensie: ‘Doe zelf normaal’ en blijf vooral zelf nadenken

‘Doe zelf normaal van Maxim Februari verscheen in februari 2023. | beeld: Cover boek

Al jaren lees ik het werk van Maxim Februari met plezier, bewondering en een vleugje afgunst. Weinigen zijn – steeds opnieuw – in staat om zo vernieuwend, helder en scherp te schrijven over de impact van digitale technologie op onze samenleving, rechtstaat en democratie.

Februari waagt zich niet aan het concretiseren van mogelijke oplossingen.

Zelf nadenken

Wat ik jammer vind is dat Februari zich – na zijn geslaagde uiteenzetting van het spanningsveld tussen constitutionaliseren en computeriseren – niet waagt aan het concretiseren van mogelijke oplossingen. Juist omdat zijn diagnose zo goed is, ben ik zo benieuwd naar zijn remedies. Zelf schrijft hij hierover: “Het boek is uit en u wilt op de valreep nog snel een oplossing van mij: een antwoord op alle vragen. Is er geen app? Helaas, nee, geen app. Er is een politieke gemeenschap, een rechtsgemeenschap, die digitaal wakker moet worden”. Met deze karikaturale afsluiter moeten we het doen. Helaas, al moeten we het natuurlijk beschouwen als een stimulans om zelf na te denken.

Natuur en techniek

De ondertitel van het boek is ‘Menselijk recht in tijden van datasturing en natuurgeweld’. In dit kader zet Februari fraai uiteen dat de mens zowel bestaat uit natuur als techniek. Beide krachten geven niet om de mens, terwijl klimaatverandering en digitalisering de natuur en de technologie wel dwingender maken. Dit zorgt voor een risicovolle combinatie omdat de eerste een dringende situatie oplevert, die de tweede als dwingende ‘oplossing’ vooruitschuift.

Februari gebruikt het natuurgeweld als metafoor voor een breder geheel aan crises of noodsituaties, dat de overheid al sinds het aanbreken van het digitale tijdperk aanzet tot de daadkrachtige inzet van digitale instrumenten. Omdat bijvoorbeeld ook terrorisme, kindermisbruik, fraude en het coronavirus deze hefboomwerking hadden doet de – wat summier uitgewerkte – nadruk op het klimaat wat oneigenlijk aan, maar het maakt zijn oproep om ook in dringende en dreigende gevallen de abstractere, fundamentele mensenrechten te blijven waarderen en beschermen er niet minder relevant om.

Data en mensen

Een tweede rode draad in het boek is de (toekomstige) verhouding die mensen en data erop na houden. Februari beschrijft hoe gegevens de plek van woorden dreigen in te nemen en data die van discussie en debat. Het feit dat modellen op basis van gecategoriseerde data mensen gaan normeren en uitkomsten gaan juridiseren is een serieus gevaar, zeker als we dit – zoals Februari terecht benadruk t- blijven samenvatten als een ‘privacyprobleem’. Het gaat hier namelijk om fundamentele waarden als de menselijke autonomie, het gelijkheidsbeginsel en de onschuldpresumptie.

Ook antidemocratische krachten gebruiken technologie en bedrijven oefenen staatsmacht uit.

Aan de hand van het nationale Systeem Risico Indicatie (SyRI) en het Europese ID Wallet dat momenteel actueel is, laat Februari zien hoe de ‘overzichtelijke hiërarchische overheid een complexe informatiegebaseerde iOverheid werd’, waarin besluitvorming steeds minder volgbaar, uitlegbaar en aanvechtbaar werd. Naast de zorgelijke dominantie van de uitvoerende macht ten opzichte van de – op digitaal vlak achterblijvende – controlerende macht, leidt dit eveneens tot een verzwakking van diezelfde overheid ten opzichte van de private sector, die data op allerlei fronten inzet, maar aan veel minder beperkingen gebonden is. Met andere woorden: ook antidemocratische krachten gebruiken technologie en bedrijven oefenen staatsmacht uit.

Democratie en rechtsstaat

Dit brengt me bij de kern van het boek, namelijk de fundamentele verandering van onze democratische rechtsstaat. Wat het betoog van Februari onderscheidend maakt, is niet het onder druk raken van de democratie en het in geding komen van de Trias Politica maar vooral de dieperliggende gedaanteverwisseling ervan.

In dit verband haalt Februari vol instemming rechtsfilosoof Mireille Hildebrandt aan. Die zei dat de online wereld en de oude fysieke wereld met elkaar versmolten geraakt zijn waardoor de ruimte ‘vernetwerkt, mobiel en polymorf’ is geworden. Dit proces wordt versterkt door een haast blind geloof in computers, dat ons doet dagdromen over ‘digitale tovermiddelen’ in de vorm van burgerfora of zelfs algoritmes die als volksvertegenwoordiger kunnen kunnen optreden. Als we niet oppassen bestaan rechtsregels in deze nieuwe ruimte uit data en worden ze geschreven in code.

We moeten het hebben over de manier waarop digitalisering en dataficatie de menselijke vrijheid en de democratische speelruimte inperken.

En dat is een probleem want, zo analyseert Februari haarscherp: de mens moet zich tot de wet kunnen verhouden en keuzes hebben. Naast de al eerder aangehaalde dwingende datamodellen die ons normeren, introduceert Februari hier de – fysieke – beeldspraak van magische schilden en digital sloten, die het ons onmogelijk maken om bijvoorbeeld een snelheidsovertreding te maken, zelfs als dit nodig zou zijn in levensbedreigende situaties. Oftewel: ‘the computer says no’ in een vergaande variant. Dit mechanisme is ook waarom Chat GPT zoveel verder gaat dan baanverlies voor bepaalde beroepsbeoefenaren. We moeten het namelijk hebben over de manier waarop digitalisering en dataficatie de menselijke vrijheid en de democratische speelruimte inperken. In het benadrukken van die belangrijke boodschap slaagt Februari met verve en daarmee is het essay in mijn ogen de grote moeite meer dan waard geweest.

Observaties en oplossingen

Als recensent is ditmaal een oud-politicus aan het woord en in mijn beleidsgerichte oren schreeuwen de observaties over het samenspel tussen natuur en techniek, over data versus mensen en vooral over onze democratische rechtstaat in het digitale tijdperk om richtinggevende aanbevelingen. Dit verlangen wakkert Februari nog eens extra aan door uit te leggen dat het stroomlijnen van de nieuwe werkelijkheid maar beperkt zal lukken met oude methodes en dat het – momenteel door veel politici bepleitte – toezicht op de nieuwe overheid per definitie vanuit de oude structuren komt. Hoe sympathiek dergelijke pogingen ook zijn, achteraf bijschaven is niet genoeg en er is meer nodig.

Februari houdt het bij zinnige maar abstracte bezweringsformules.

Februari houdt het bij zinnige maar abstracte bezweringsformules zoals het idee dat mensen moeten leren omgaan met normerende technologieën, het idee dat de mensheid een rechtsgemeenschap in plaats van een databron moet zijn en het idee dat we de informatie- en datatechnologie moeten inpassen in de ethiek, in plaats van andersom.

“Ik zou daarom heel graag een voldragen nieuwe ethische theorie aan u presenteren, maar daartoe ontbreekt me de tijd: aan het eind van dit verhaal kan ik er alleen voor pleiten dat mensen zelf over hun gedrag blijven nadenken”, zo schrijft Februari tenslotte.

We kunnen alleen maar hopen dat hij de komende jaren de tijd neemt om mee te denken en te schrijven aan het ethische raamwerk dat digitale technologie een plek geeft in onze samenleving, die goed is voor de mensen erbinnen.

Kees Verhoeven is eigenaar Bureau Digitale Zaken, adviseur Digitale Transformatie bij Dutch Data Center Association (DDA), kernteamlid van de Online Trust Coalitie (OTC), voorzitter van de RvA van KNVI en voormalig lid Tweede Kamer voor D66. In januari 2023 kwam zijn boek ‘De democratie crasht’ uit.