ROB: Digitaliseren raakt het vertrouwen in de overheid

De ontwikkeling van overheidsbeleid mag niet stil blijven staan. De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) formuleerde op basis van recente adviezen tien aandachtspunten, met het oog op de komende verkiezingen en de daaropvolgende kabinetsformatie.

Deze aanbevelingen voor het functioneren van de overheid zijn vooral vanuit het perspectief van de burger en het vertrouwen van de burger in de democratie geformuleerd. Twee van deze aandachtspunten richten zich nadrukkelijk op digitalisering en de gevolgen daarvan.

Het eerste aandachtspunt is: investeer in onafhankelijke waarheidsvinding. Dit is de kern van het advies Zoeken naar waarheid – over waarheidsvinding in de democratie in het digitale tijdperk, dat de ROB in 2019 aan de minister van BZK heeft aangeboden. Digitalisering biedt onze democratie mogelijkheden, maar brengt ook drie gevaren met zich mee: desinformatie, desintegratie (door filterbubbels en echokamers) en despotisme (door het misbruiken van algoritmes op private platforms om burgers ongemerkt te beïnvloeden).

Daarom deed de ROB in 2019 drie aanbevelingen:

• Maak burgers weerbaar tegen desinformatie
• Voorkom desintegratie door samen met anderen platforms te bouwen voor democratische gedachtewisseling (‘deliberation by design’) en bestrijd despotisme door tegenmacht tegen private platforms te organiseren, misbruik te bestrijden en burgers zelfbeschikking over hun data te geven
• Vergroot het vertrouwen in instituties door zelf als overheid het goede voorbeeld te geven en door tegenspraak te waarderen.

Het tweede aandachtspunt is: waarborg publieke verantwoording over sturen met data. Dit is de boodschap van het advies Sturen of gestuurd worden? Over de legitimiteit van sturen met data, dat de ROB in 2021 gepubliceerd heeft als vervolg op Zoeken naar waarheid.

De ROB constateert dat de legitimiteit van sturen met data onder druk staat door disruptieve nieuwe technologieën, de ontwikkeling van beïnvloedingstechnieken en de opkomst van machtige spelers in de samenleving. Door de geringe democratische controle op het datagestuurd werken van de overheid met deze nieuwe technologieën ontstaat er een verantwoordingskloof.

Daarom deed de ROB drie aanbevelingen om publieke verantwoording over datagestuurd overheidsbeleid te verbeteren.

• De overheid moet de kennispositie van bestuurders, volksvertegenwoordigers, ambtenaren en burgers versterken .
• Publieke waarden moeten centraal staan als de overheid gebruikmaakt van datatechnologie, door middel van een consistent juridisch kader, onafhankelijke toezichthouders en een open cultuur van verantwoording.
• Een nieuwe structuur kan helpen, zoals een minister voor Digitale Zaken.

Permanente aandacht voor digitalisering noodzakelijk

Inmiddels zijn we vier jaar verder. De overheid heeft een aantal initiatieven aangekondigd in diverse brieven aan de Tweede Kamer. Versterken digitaal burgerschap, een algoritmeregister, inzet voor Europese regelgeving zoals gedragscodes voor techplatforms en de Digital Services Act, ondersteuning van de ontwikkeling van publieke alternatieven voor platforms (‘digital commons’), en de portefeuille van digitalisering is expliciet toegewezen aan een staatssecretaris voor Digitalisering.

Kortom: er wordt serieus werk gemaakt van de aanbevelingen uit de adviezen, maar digitalisering verdient permanente politieke aandacht. Ook in het werkprogramma 2024 van de ROB vormt digitalisering een belangrijk onderwerp.