Spreadsheet

Afgaande op tal van voorbeelden is het een valide redenering: als nieuwe technologie wat frictie wegneemt en ons leven efficiënter maakt, dan blijkt het inderdaad vaak een killer app. Voorbeelden: de afstandsbediening maakte dat we op de bank konden blijven hangen, de magnetron verkortte de kooktijd, sms maakte korte metten met eindeloze gesprekken met je moeder, Google Maps zorgde dat je nooit meer verdwaalde en ga zo maar door. Zo bekeken kan het haast niet anders dan dat de zelfrijdende auto ook een doorslaand succes wordt. Het is immers een wonder van efficiency.

Levert die efficiency ons ook echte vooruitgang op? Daar valt op zijn minst wat op af te dingen, in lijn met de zogeheten paradox van Jevons. Dit klassiek economisch fenomeen stelt dat hoe efficiënter we met een productiefactor omgaan, hoe meer we ervan gaan gebruiken. Het is bijvoorbeeld zichtbaar in de worsteling om energie te besparen: met de komst van energiezuinige ledlampen gaan we niet minder energie verbruiken, maar verlichting aanbrengen op plaatsen waar dat voorheen nooit nodig werd gevonden. Iets dergelijks is waarschijnlijk straks ook het geval met de zelfrijdende auto: de belofte is dat we extra tijd krijgen om te relaxen of een filmpje kijken. De realiteit is waarschijnlijk vooral dat de auto straks een werkplek wordt om langere werkdagen te maken.

Daarbij komt er nog een vraag op: hoe efficiënt willen we als mens zijn? Over het nut van een afstandsbediening zal vrijwel niemand twisten. Maar als artificial intelligence je supersnel langs de supermarktschappen stuurt en al weet waar jij vanavond zin in hebt, is dat dan nog bevredigend? Of hebben we als mens ook een klein beetje chaos in ons leven nodig? En wat als je daarbij tijd van anderen claimt? Moet je over koetjes en kalfjes kunnen praten in een meeting, wetende dat dat ook je collega’s tijd kost? Dit is duidelijk een vraag die niet is beperkt tot het gebruik van technologie.

Toch zal met de opkomst van artificial intelligence de efficiëntievraag nog relevanter worden en de antwoorden zullen per persoon verschillend zijn. Het leven is maar voor een deel een spreadsheet. Voor een ander deel niet. Daarom is het essentieel om na te denken over hoe we de relatie tussen mens en machine vormgeven met de waarde voor de mens als centraal uitgangspunt. Dat gaan we leren met vallen en opstaan de komende jaren. Een ding is zeker: efficiëntie zal zeker niet alleen maar positief zijn. Want, zo schreef de schrijver Max Dendermonde bijna 70 jaar geleden al in zijn gelijknamige roman: De wereld gaat aan vlijt ten onder.

Sander Klous is hoogleraar Big Data Ecosystems aan de UVA en partner bij KPMG

Deze bijdrage is te vinden in iBestuur magazine 31