Waar gaat het in de kern om in het debat over de beleids- of datacyclus? Dat in een cyclus ingegrepen kan worden op basis van context, duiding en menselijke maat, stelt IT consultant Walter van de Berg. Want data zijn als kakkerlakken. Als ze er eenmaal zijn kom je er nooit, nooit, nooit meer vanaf. Zorg er voor dat er iemand is die de aan/uitknop kan drukken.
Het artikel ‘van beleids- naar datacyclus’ heeft veel reacties opgeroepen. En zelfs een thuisdebat waar, naast over bovenstaande cycli, is gesproken over algoritmes in relatie tot beleid. Maar waar zit nou de kern van dit alles? Naar mijn mening: in te weinig aandacht voor de aan/uitknop… Anders gezegd: aandacht voor betekenis, duiding, context én het (kunnen) acteren op basis van die betekenis. Data zonder duiding is gevaarlijk. Data zonder context is betekenisloos. Groen, 22, 165 of bloemkool: zegt u ’t maar…
Probeer voor jezelf eens het volgende gedachtenexperiment: stel je kunt terug reizen in de tijd om te praten met een holbewoner (we nemen even aan dat je elkaar kunt verstaan). Probeer je eens voor te stellen – neem een minuut of twee – hoe je uit gaat leggen wat een smartphone is… Mijn overtuiging: onmogelijk. Oké, tenzij je Fred Flintstone treft misschien. Jouw arme holbewoner mist volledig context, begrippenkader. En omgekeerd geldt hetzelfde. Daarmee wordt alles wat jij probeert uit te leggen volstrekt betekenisloos…
Ziet een vis het water waarin zij zwemt?
Laten we een stapje terug doen en ons realiseren dat ‘ons’ denken wordt bepaald door het maakbaarheidsprincipe. Noem het beleidscyclus, noem het datacyclus: beide gaan uit van het paradigma van ‘maakbaarheid’. Misschien moeten we daar eerst maar eens een vraagteken bij zetten: voor de meeste als briljant betitelde strategieën geldt dat deze pas ontstaan zijn ‘after the fact’… “Hé, ons ideetje werkt – laten we het een goed doordachte strategie noemen…” (want dat verkoopt zo lekker). PS: is deze uitspraak data? Waarheid? Een hyperbool? Waar is deze op gebaseerd? Wat is bron? Betekenis dus…
Dus? Niet nadenken? Niet plannen? Geen beleid? Mwah… het punt is: staar je niet blind op het middel. Misschien is er nu inderdaad sprake van ‘de tragische beleidscyclus’(ik citeer) maar sta dan (alvast maar) open voor een artikeltje in iBestuur van 2025 over ‘de zielige datacyclus’.
Goh, wat negatief allemaal… Corona dipje? Zeker niet! Sorry, niet de bedoeling om u de put in te praten. Natuurlijk: blijven nadenken, blijven vernieuwen, niet beginnen met belemmeringen maar met kansen. Het glas is halfvol. Sterker nog: we weten waar de kraan zit dus ook als dat glas een keer leeg is – no problem! ‘Data rules’: zeker weten. Tegelijk: niet met de oogkleppen op maar met open vizier.
We zouden bijvoorbeeld eens wat minder kunnen nadenken over het middel, wat minder aandacht besteden aan schijnzekerheden zoals de jaarlijkse P&C-cyclus of meerjarige programma- en projectplannen. Of juist wat meer stilstaan bij nut, noodzaak en doel. Bij de menselijke maat versus ‘sprekende data’ (laten we het eens niet hebben over de toeslagenaffaire…).
Wie beslist?
In 2000 heeft S. Zouridis een boek gepubliceerd getiteld Digitale discipline. Daarin wordt onder meer aandacht besteed aan het automatiseren van beschikkingen. Ik herhaal: in 2000 heeft … Eén van de kernvragen – vind ik, dat is mijn betekenis – in dat boek gaat over ‘wie beslist’. Is het, jaren ’50, de ambtenaar met discretionaire bevoegdheid die beslist of Tabitha studiefinanciering krijgt of is het, vandaag, een algoritme? Op basis van, laten we positief zijn, nette, goede, schone en niet bevooroordeelde data. Maar zelfs in dat laatste geval (goede, niet bevooroordeelde data): wie heeft dat algoritme geschreven??? Misschien wel die holbewoonster van daarnet in haar (wo)mancave. Zonder context. Is het nu ineens de combinatie van een programmeur en data die bepaalt hoe de toekomst van Tabitha eruit ziet? Want daar gaat het natuurlijk wél om: haar toekomst.
Waar ligt uw voorkeur: bij die discret(e)ionare ambtenaar of bij de programmeur? Want érgens wordt de keus gemaakt: studiefinanciering of niet. Ergens wordt bepaald welke data wel en niet gebruikt worden, wel en niet getoond worden. Ergens wordt een besluit genomen. Voor Tabitha. Over Tabitha. Een mens. Een echte, niet een A.I…
NB: vervang studiefinanciering gerust door iets dat beter aansluit bij uw werkelijkheid: wellicht toeslagen, huursubsidie, coronatoeslag, kinderbijslag…
De moraal van dit verhaal: konijn, 84, potlood… Ofwel: betekenis, duiding, context, en de menselijke maat…
Samengevat: welke cyclus (beleids-, data-, P&C-) we ook kiezen: zorg dat het een doorbreekbare cyclus is met ruimte voor ingrijpen op basis van context, duiding, betekenis. Want laten we één ding niet vergeten: data = kakkerlakken. Als het er eenmaal is kom je er nooit, nooit, nooit meer vanaf. Zorg voor de aan/uitknop die iemand (iemand!) in kan drukken als dat nodig is om de cyclus, welke dan ook, te doorbreken.
Van beleids- naar datacyclus: hoe nu verder
Het artikel op iBestuur.nl Van beleids- naar datacyclus van Paul Strijp en Jan van Ginkel heeft veel reacties losgemaakt. We hebben er inmiddels een online thuisdebat aan gewijd en we organiseren nog meer verdieping en discussie. In februari komt er een debat waarin we zoveel mogelijk kritische, verrassende, tegenstribbelende en constructieve gezichtspunten bij elkaar brengen. En we publiceren een reeks met bijdragen van mensen ‘met een mening’ over dit thema.
Walter van de Berg is IT consultant
We moeten ons bewust worden dat er een tijdperk voorbij is. Dat betekent dat de wereld er anders uit gaat zien en dat die op een andere manier moet worden bestuurd. De basis hiervan wordt gelegd door het massaal vastleggen van de wereld in data, en dat die gebruikt wordt voor de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie.
Slechte wetgeving en slechte uitvoering kan door het gebruik van algoritmes niet worden omgebogen, maar het is jammer dat zo’n algoritme daar de schuld van krijgt. Het gaat er om , om het model achter het algoritme te verbeteren en ook de data voor het doel waarvoor die data wordt gebruikt. Ik leg liever een beslissing voor aan een objectief en gekwalificeerd algoritme, dan aan een ambtenaar. Wel vind ik dat een burger altijd in beroep moet kunnen gaan bij een beslissing.
Ik weet niet wie IT-ers heeft wijsgemaakt dat de overheid diensten verleent en dat ambtenaren daar hetzij willekeurig hetzij op basis van data beslissingen over nemen, maar het is gewoon regelrechte onzin. Wat de overheid doet is het al dan niet honoreren van een aanspraak van een burger. Zo’n aanspraak ontstaat en is bepaald door de wet en dat is dan ook precies waar een ambtenaar aan gebonden is, met een doorgaans heel kleine marge voor eigen oordeel.
Zo’n beslissing is dus niet datagedreven, noch willekeurig, maar wetsgedreven. Bovendien is die ambtenaar gehouden zijn beslissing te motiveren vanuit de overwegingen die de wet hem aanreikt, zodat de burger die in beroep wil gaan tegen die beslissing dat ook weer gemotiveerd kan doen en de beslissing + overwegingen van de ambtenaar én zijn bezwaren daartegen aan de rechter kan voorleggen. Ook het uiteindelijke uitvoerig gemotiveerde oordeel van de rechter is gebonden aan de wet, zij het dat ook hier doorgaans enige ruimte bestaat voor interpretatie. Ook die ruimte is niet willekeurig, want wordt uiteindelijk bepaald door de Hoge Raad.
Zijn wetten goed of slecht? Veel IT-ers lijken te denken dat je beter afbent met algoritmen. Maar ook een algoritme is net zo goed of slecht als de maker ervan. Daarentegen is over een parlementair goedgekeurde wet consensus bereikt op een democratische manier. Dat is geen garantie dat die wet goed is, maar altijd beter dan de uiteindelijk onvermijdelijk dictatoriale visie van de maker van een algoritme. Bovendien kan een wet op dezelfde democratische manier ook altijd weer gewijzigd worden.
Als ik de discussies over dit onderwerp in IT-kringen overzie ontkom ik niet aan de conclusie dat er of een schromelijk gebrek aan kennis is inzake de grondbeginselen van onze rechtsstaat of een totaal gebrek aan geloof in onze democratie. Wat erger is staat nog te bezien, want in beide gevallen is het resultaat een totalitaire dictatuur. Ik roep alle IT-ers dan ook op om deze heilloze weg te verlaten.