De geest mag dan wel uit de fles zijn, maar er zijn nog altijd mogelijkheden om technologie in het publieke domein te beteugelen. Dat was de rode draad tijdens het Smart & Social Fest 2025, afgelopen maand in Rotterdam. Onder meer Marietje Schaake (Stanford) en Anne Fleur van Veenstra (Leiden-Delft-Erasmus Centre for Bold Cities) gaven handvatten voor hoe het beter kan.
Lens van macht
‘Technologie gaat altijd sneller dan wetgeving en vooruitgang vinden we belangrijker dan checks & balances.’ Het moge duidelijk zijn: voormalig parlementariër (en tegenwoordig directeur cyberbeleid bij Stanford University) Marietje Schaake is kritisch over de plaats die technologie in de wereld inneemt. ‘De focus ligt altijd op wat er kan, niet op wat er mis kan gaan.’
Als keynote speaker tijdens het Smart & Social Fest 2025 van de Hogeschool Rotterdam, raadt Schaake aan om technologie altijd te bekijken door de lens van macht. Wie heeft het kapitaal en het netwerk om technologie in te zetten, en met welk doel?
Oorspronkelijk, stelt Schaake, waren we daar veel te naïef in. We dachten dat digitalisering zou leiden tot meer democratisering. Het internet, dat was bottom up en grass roots. Maar als snel bleek dat bedrijven achter de technologie de regie namen. En omdat het internet een publieke functie heeft, kregen die bedrijven opeens een publieke rol, inclusief de macht die daarbij hoort, maar dan zonder de controle.
Verzwegen nadelen
De Europese Unie, zegt Schaake, vormde in die onstuimige wereld een veilige haven. ‘We hadden de afgelopen vijf jaar ambitieuze wetgeving voor technologie om haar in het gareel te houden. Het idee was altijd: in de VS bepaalt de markt, in China de staat, en in Europa de wetgeving.’ Maar die teneur is omgeslagen, en sindsdien wordt technologie steeds minder strobreed in de weg gelegd.
Schaake heeft daarom een oproep voor het publiek: ‘Richt in de EU zelf een techsector op die goed is ingebed in onze opvattingen over het belang van een functionerende democratie en publieke waarden.’ Dat kan volgens haar door in aanbestedingen veel meer aandacht te geven aan het nastreven van maatschappelijke voorwaarden, en veel minder ruimte te scheppen voor bedrijven om zoveel mogelijk winst te maken. ‘De inzet van technologie zou het goede moeten nastreven. Als we dat eisen, dan ontstaat er vanzelf een markt voor bedrijven en technologieën die het goede willen doen.’
Als voorbeelden van zulke bedrijven noemt Schaake onder meer Signal, het privacy-vriendelijke alternatief voor Whatsapp. Ook verwijst ze naar een Spaanse coöperatie van tech-ontwikkelaars, die door de bedrijfsvorm geen winstmaximalisatie als oogmerk heeft. ‘Dus het kan echt.’
Ook bepleit zij om minder snel naar technologie te grijpen als oplossing voor problemen. ‘Het lastige is alleen dat technologie zichzelf ophemelt en belangrijk maakt. Terwijl het zwijgt over de nadelen, waardoor de maatschappij daar niets over weet.’
Regie terugkrijgen
Paul Rutten, vertrekkend lector Creative Business van de Hogeschool Rotterdam, borduurt in zijn afscheidsrede verder op Schaakes advies. Het goede van technologie in het publieke domein, stelt hij, is enkel mogelijk als zij mensen helpt een goed en betekenisvol leven te laten leiden. ‘Neem bij elke keuze voor digitalisering daarom brede welvaart als kader. Stop met marktdenken en een het nastreven van een efficiënte overheid.’ Hij refereert daarbij aan het denken van de econoom Mariana Mazzucato. Zij bepleit dat de overheid een duidelijke missie en kader moet hebben, waarna de markt daar invulling kan geven.
Volgens Rutten is dit mogelijk als de overheid drie zaken op orde krijgt: zij moet duidelijk aangeven wat zij wel en niet wil van de markt, zelf diensten ontwikkelen om de regie terug te krijgen, en initiatieven faciliteren die direct vanuit de stad zelf komen, zoals van burgers en het onderwijs. ‘Maar in Rotterdam is dat nog lastig. Er zijn ambtenaren die dit willen, maar de grote keuzes voor hoe we digitaliseren zijn nog te veel afhankelijk van politieke signatuur.’
Grip terugkrijgen
In de daarop volgende paneldiscussie komt een van die ambtenaren aan het woord. Roland van der Heijden is bij de gemeente Rotterdam programmamanager Digitale Stad, en herkent wat Rutten zegt. ‘Digitalisering speelt een minimale rol in de politiek. Het staat zelfs amper in het coalitieprogramma. Het moet in de verkiezingsprogramma’s komen.’
De situatie vraagt daar volgens hem direct om. ‘We zijn als stad de controle kwijtgeraakt en als overheid geëindigd als klant in eigen stad. We moeten weer grip krijgen op de digitale infrastructuur. Dat is nu helemaal privaat, terwijl de fysieke ruimte bijna helemaal publiek is.’
Publiek, laag voor laag
Anne Fleur van Veenstra, wetenschappelijk directeur bij TNO Vector en bijzonder hoogleraar bij het Centre for Bold Cities, sluit af met hoe het beter kan. De stad staat daarin centraal, want die biedt volgens haar de ideale schaal om te functioneren als laboratorium voor hoe het wél moet. ‘We moeten in de stad technologie laag voor laag weer publiek maken, of in ieder geval op zo’n manier toepassen dat ze in dienst staat van het publiek, en niet van de bedrijven. Zie ook hoe regelgeving heeft geholpen om duurzaamheid een vast onderdeel te maken van het systeem. Als de politiek dit wil, dan kan dit.’
Ze richt zich daarbij specifiek op vier partijen. ‘Politici, jullie gaan hierover, dus neem dit mee in jullie werk. Bestuurders, doordenk beter wat de impact is van technologie, en verwerk dit in je inkoopvoorwaarden. Onderwijs, focus je niet alleen op het efficiënter maken van technologie, maar kijk ook naar de brede waarde ervan. En maatschappelijk veld, maak meer geluid over wat je al doet op dit vlak, en verbind je met anderen om meer massa te krijgen.’
Lees ook:
Marietje Schaake: ‘Dwing techbedrijven tot transparantie’ – iBestuur
