Zembla wijdt weer een aflevering aan de banden van ambtenaren met Ordina. “En wij moeten weer op verjaardagen uitleggen dat we niet voortdurend gefêteerd worden”, twittert een collega.
Vanavond wijdt het televisieprogramma Zembla weer een aflevering aan de (te) nauwe banden van enkele ambtenaren met ICT-bedrijf Ordina. “En wij moeten weer op verjaardagen uitleggen dat we niet voortdurend gefêteerd worden”, twittert een collega me. Als ambtenaar zit je al snel in het verdomhoekje.
Nederland telt enkele honderdduizenden ambtenaren en daar zitten uiteraard rotte appels tussen. Het is jammer dat het nodig is, maar het is goed dat journalisten mee helpen met zoeken. Over het algemeen hebben Nederlandse ambtenaren integriteit echter hoog in het vaandel staan en staan we wereldwijd in de top tien.
Ondanks al het geklaag doet de Nederlandse ambtenaar het dus erg goed. Ze zijn goed in hun vak en kennen de Weberiaanse deugden van integriteit, rationaliteit en politiek primaat. Sterker nog, ik zie overal om me heen ambtenaren die zich met plezier en passie inzetten voor de publieke zaak.
Die maatschappelijke betrokkenheid is voor veel ambtenaren een belangrijke drijfveer om voor de overheid te werken. Uiteraard zijn ook de arbeidsvoorwaarden nog steeds goed, maar het aantal arbeidsplaatsen loopt terug en de lonen blijven achter bij de inflatie. En ondertussen komt er steeds meer op ambtenaren af.
Nieuwe eisen aan ambtenaren
Bestuurskundige Paul ‘t Hart schreef vorig jaar een essay over ambtelijk vakmanschap 3.0. Hij had het over een stapeling van eisen die aan ambtenaren worden gesteld. Behalve Weber waren er nog twee competentielagen toegevoegd aan het eisenpakket. Behalve ambacht 1.0 ook ambachten 2.0 en 3.0.
Stapeling van benodigde competenties
Ambacht 1.0: In de bloeitijd van het Nederlandse model
- 1. Loyaal en effectief dienen
- 2. De bestuurlijke achterkamer faciliteren
- 3. Expertise en realisatievermogen bundelen
- 4. Weberiaanse deugden cultiveren
Ambacht 2.0: In reparatieperiode
- 5. Blik (ook) naar buiten richten
- 6. Interne samenhang vergroten
- 7. Leren omgaan met transparantie en verantwoording
- 8. Internationaal denken, multi-level opereren
- 9. De eerste adviseur van het bestuur zien te blijven
Ambacht 3.0 In turbulente netwerksamenleving
- 10. Omgaan met agendaturbulentie
- 11. Omgaan met electorale en partijpolitieke turbulentie
- 12. Omgaan met gezagsturbulentie
- 13. Omgaan met temporele turbulentie
- 14. Balanceren tussen rollen
- 15. Interactief besturen in een netwerksamenleving
Bron: Paul ‘t Hart, Ambtelijk vakmanschap 3.0
Ambtenaar zijn wordt er niet gemakkelijker op dus. Hij moet steeds meer naar buiten kijken, maar zonder het contact met ‘binnen’ te verliezen. Hij moet betrouwbaar en degelijk blijven, maar wel “balanceren tussen rollen”. Hij dient de politiek én de samenleving te dienen, terwijl beide steeds “turbulenter” worden.
Wat betekent het om ambtenaar te zijn?
Behalve het feit dat er een stapeling van eisen plaatsvindt, kunnen nog twee conclusies worden getrokken. In de eerste plaats dat veel van die eisen met elkaar in tegenspraak zijn, waardoor een nieuwe invulling van de oude waarden nodig is. De groeiende roep om transparantie en verantwoording heeft bijvoorbeeld effect op hoe de achterkamers werken.
Ten tweede wordt de discussie over ambtelijk vakmanschap belangrijker. De ambtenaar zit niet meer veilig in een anonieme kantoortoren opdrachten vanuit de hiërarchie uit te voeren, maar moet in de dynamiek van de netwerksamenleving zelf een oordeel kunnen vellen over wat dan en daar de juiste handelswijze is.
Die ontwikkeling vraagt om een grotere nadruk op ambtenaarschap, op wat het betekent om ambtenaar te zijn. Uiteraard moet je nog steeds je vak kennen en bekend zijn met de doelstellingen van je organisatie en je bestuurder, maar je moet ook je ambtelijke en publieke waarden goed in beeld hebben.
De ambtenaar verandert dus van een uitvoerder in een publieke professional die niet alleen de regels kent, maar ook zelf afwegingen weet te maken. Dat heeft vervolgens weer gevolgen voor de inrichting en cultuur van overheidsorganisaties. Ook de interne omgeving is dus danig aan het veranderen.
Verschuiving van bureaucratische naar professionele organisatie
Bureaucratische organisatie:
- Centralisatie: structuur die sterk is gericht op bureaucratische beheersing en controle
- Cultuur waarin regels, richtlijnen en procedures belangrijk zijn
- Coördinatie door standaardisatie van werkprocessen
- Gezag berustend op status, positie en hiërarchie: wie de baas is, mag het zeggen
- Loyaliteit aan de top
Professionele organisatie:
- Decentralisatie: structuur die sterk is gericht op professionele autonomie en vrijheid
- Cultuur waarin formele positie en hiërarchie niet zo belangrijk zijn
- Coördinatie door standaardisatie van kennis en vaardigheden
- Gezag berustend op prestaties en vaktechnische deskundigheid: wie het weet, mag het zeggen
- Loyaliteit aan de professie
Bron: Mark Bovens, Paul ‘t Hart, Mark van Twist, Openbaar bestuur. Beleid, organisatie en politiek
Kwetsbaarheid
En daarmee zijn we er nog niet. We hebben gezien dat de competentie-eisen zich opstapelen, dat de aard en omgeving van het werk verandert en dat ambtenaren publieke professionals moeten worden die zich bewust zijn van hun ambtenaarschap. Maar er verandert nog meer voor ambtenaren.
Zo gaan de technologische ontwikkelingen steeds sneller. Sociale media bieden een middel om te werken in de turbulente netwerksamenleving, maar het gebruik van die instrumenten en de slimme inzet ervan om beleidsdoelen te behalen moet wel worden aangeleerd en bijgehouden. Een vakman kent zijn gereedschappen.
Tenslotte zorgt die transparantie – niet alleen door sociale media, maar ook doordat mondige burgers steeds beter de weg weten in overheidsland – er ook voor dat ambtenaren zichtbaarder worden … en kwetsbaarder. Je komt als ambtenaar sneller in het brandpunt te staan, door eigen handelen of door de machinaties van anderen.
Kortom, dat er veel aan het veranderen is voor ambtenaren lijkt me niet overdreven. En de vraag uit de titel dus ook niet. Werken voor de publieke zaak is nog steeds zeer zingevend werk, maar de toekomst voor ambtenaren wordt voorlopig alleen maar onzekerder. In vergelijking daarmee zijn ambtenarengrappen op een verjaardagsfeest best overkomelijk.
Ambtelijk vakmanschap in de belangstelling
Behalve het essay van Paul ‘t Hart staat ambtelijk vakmanschap nog meer in de belangstelling. Een andere aanleiding daarvoor is de afschaffing van de ambtelijke status. Het voorstel hiervoor ligt nog bij de Eerste Kamer.
Deze week zijn er twee congressen over het thema ambtelijk vakmanschap, beide op 29 januari. “Het verhaal van de ambtenaar” richt zich specifiek op rijksambtenaren en Werk aan de winkel is voor de gehele publieke sector.
Tenslotte heeft het tijdschrift Bestuurskunde eind vorig jaar een speciaal nummer uitgebracht over ambtelijk vakmanschap.
