Mensen met een laag inkomen raken (verder) in de schulden door de wirwar van regelingen en toeslagen van de overheid. Verschillende partijen ontwikkelen apps die duidelijkheid geven over de maandelijkse inkomsten. Maar het is een druppel op de gloeiende plaat.
Beeld: Dreamstime
Ronald van As, directeur Inkomen van de gemeente Rotterdam, blokt in z’n agenda elke week een dagdeel om mee te kijken op de werkvloer. Van z’n medewerkers krijgt hij steeds vaker de boodschap dat het systeem van sociale zekerheid uitkeringsgerechtigden van de regen in de drup helpt. Het probleem is dat het inkomen van minima vaak bestaat uit meerdere componenten: een bijstandsuitkering met daarnaast aanvullingen, zoals huurtoeslag, zorgtoeslag, heffingskortingen, een pgb van de Wmo et cetera. Deze regelingen sluiten nauwelijks op elkaar aan, ze betalen bijvoorbeeld allemaal op een ander moment uit. Of erger: vragen om terugbetaling als na verloop van tijd blijkt dat er iets in de situatie van de uitkeringsgerechtigde is veranderd. Het stelsel is star, ingewikkeld en is toegesneden op de tijd van vaste banen. In werkelijkheid werken mensen naast hun uitkering vaak tijdelijk, in een 0-urencontract of in een andere flexibele constructie. De verschillende regelingen gebruiken bovendien verschillende definities. Zo is ‘inkomen’ voor de Belastingdienst een heel ander begrip dan voor de Wmo. “Het systeem keert zich tegen de mensen in plaats van hen te helpen, zoals de bedoeling was”, zegt Van As.
Hij vertelt over een bijstandsmoeder die hij ontmoette bij een van z’n werkbezoeken. Haar situatie is exemplarisch voor de problemen waar steeds meer uitkeringsgerechtigden mee te maken hebben. De vrouw, die in betere tijden gewend was voor zichzelf te zorgen, kwam in de bijstand na een echscheiding. Ze zorgt voor haar twee kinderen van wie er één een fysieke beperking heeft en de ander een leerachterstand. Naast de bijstandsuitkering krijgt ze een aantal toeslagen en een Wmo-voorziening voor haar kind. Na verloop van tijd biedt de gemeente haar een baan voor twaalf uur aan. “Dat gaf haar een boost, ze kreeg meer zelfvertrouwen en meer financiële armslag. In de Participatiewet is het zo geregeld dat je de eerste tijd een deel van het inkomen dat je bijverdient mag houden. Maar na zes maanden stopt die zogenoemde vrijlating. Dan krijg je van ons opeens bericht dat we je verdiensten gaan korten op de uitkering.” Een halfjaar later krijgt de vrouw bericht van de Belastingdienst dat ze in verband met de inkomsten uit haar baan 900 euro aan toeslagen moet terugbetalen. Op het moment dat de brief op de mat valt, is ze haar tijdelijke baan alweer kwijt. De extra financiële armslag die ze een poosje had, is opgegaan aan oude schulden. Van As: “De vrouw vertelde mij dat ze zich jaren teruggeworpen voelde. Ze was haar eerdere psychische problemen aardig te boven gekomen, maar door de financiële sores, kwam het dubbel zo hard terug.”
Het idee dat uitkeringsgerechtigden met tijdelijk werk binnen de bestaande regelingen uit de voeten kunnen, wordt in de praktijk gelogenstraft. “In de loop der tijd zijn allerlei noodverbanden gelegd, maar de arbeidsmarkt is nu zo veranderd dat het niet meer werkt. Ook niet met alle toeslagen en tegemoetkomingen. Het is veel te ingewikkeld.” In Rotterdam zitten een kleine vijfendertigduizend mensen in de bijstand. Van As schat dat zeker de helft van deze groep problematische schulden heeft.
Apps
Wigo4it, de ICT-coöperatie van de afdelingen Sociaal Domein van de vier grootste Nederlandse gemeenten, ontwikkelt een app die uitkeringsgerechtigden inzicht biedt wanneer ze welk bedrag van de gemeente op hun rekening ontvangen. Ook kunnen ze doorgeven hoeveel geld ze hebben bijverdiend en krijgen dan snel uitsluitsel over het (terug) te betalen bedrag. “Dit geeft sneller helderheid en daardoor iets meer zekerheid.” Van As prijst de gebruiksvriendelijkheid van de app. “De app wordt ontwikkeld en getest met uitkeringsgerechtigden. Dat pakt goed uit.”
De app van Wigo4it, genaamd ‘Mijn Baan en Bijstand’, is er een van een reeks pilots en initiatieven die passen in het streven om het leven van mensen in een uitkering te vergemakkelijken. Een ander voorbeeld is de app Hallo Werk! Werkzoekenden kunnen er een profiel aanmaken en worden gevonden door werkgevers. In Utrecht wordt geëxperimenteerd met een ‘huishoudboekje’. In deze pilot werken de Belastingdienst, nutsbedrijven en de woningcorporaties nauw samen. In de pilot worden inkomsten en uitgaven zichtbaar gemaakt en vaste lasten worden automatisch betaald.
Maar Van As zegt er onmiddellijk bij dat het pleisters zijn die niets doen tegen het feitelijke probleem van de onoverzichtelijke wirwar aan toeslagen en regelingen. “Ik weet dat er in de politiek inmiddels druk wordt uitgeoefend om de publieke dienstverlening van overheidsinstellingen te verbeteren.” Van As denkt dat het zou helpen als er een denktank komt met deelnemers van alle inkomensondersteunende regelingen. “Beleidsmakers werken langs elkaar heen, wetgeving is niet gecoördineerd en de uitvoeringspraktijk wordt er te weinig bij betrokken. Elke uitvoeringsorganisatie doet z’n eigen brokje. Burgers moeten shoppen langs instanties. Dat is funest, ook omdat mensen al die ingewikkelde regels niet snappen, en eenvoudig niet weten welke wijzigingen ze moeten doorgeven.”
Een grondige herziening van het sociale zekerheids- en het belastingstelsel is noodzakelijk en onvermijdelijk, maar een kwestie van de lange adem, zegt Van As. “Dat duurt jaren, want het is ingewikkeld. Maar we kunnen klein beginnen, bijvoorbeeld met het harmoniseren van begrippen of uitbetalingstermijnen. Dat alleen al zou een majeure stap vooruit zijn.”
Twintig regelingen
Wat ontvang ik deze maand? Moet ik iets terugbetalen en hoeveel? Dat zijn de basale vragen waarop gebruikers van de door Van As genoemde Mijn Baan en Bijstand-app van Wigo4it snel antwoord krijgen. Hij is bedoeld voor mensen in de bijstand die naast de uitkering (af en toe) werken, vertelt product owner Dennis Hermans die het prototype ontwikkelde. Hij deed dat samen met een groep gebruikers in een UX-lab (user experience). De gebruikers zien op één scherm welke bedragen ze op hun rekening ontvangen en wanneer. Daarnaast is er een knop om door te geven hoeveel dagen ze hebben gewerkt tegen welk salaris; zij krijgen dan duidelijkheid over het eventueel terug te betalen bedrag. Niet gemakkelijk vanwege alle rekenregels. In de bijstand zijn er ongeveer twintig regelingen die effect hebben op wat je overhoudt. Correctiemechanismen zijn per dag, per maand, dan weer per kwartaal of op halfjaarbasis geregeld.
Het ontwikkeltraject geeft waardevolle inzichten. “Zo merken we dat uitkeringsgerechtigden onze taal niet begrijpen. Wij spreken bijvoorbeeld van een ‘aanvulling op de inkomsten’, burgers zeggen ‘uitkering’”, vertelt Hermans. Ook blijkt dat veel mensen geen chocola kunnen maken van hun salarisstrook. Tussen salarisstroken zijn er bovendien veel verschillen. De app geeft enkel inzicht in gemeentelijke regelingen. Waar de Belastingdienst mee komt, weet de gebruiker nog niet.
Directeur Larissa Zegveld van Wigo4it is de eerste om te erkennen dat de Mijn Baan en Bijstand-app een kleine pleister is op een diepe wond. Het onderliggende probleem wil ze op de agenda zetten in het Forum Standaardisatie. Zegveld is daarvan de voorzitter. ‘Ik zou graag met overheidspartijen afspraken willen maken, bijvoorbeeld om één termijn te gaan hanteren voor het corrigeren van inkomsten. Dat lijkt klein, maar het heeft grote invloed op de werkprocessen van alle partijen. Het zou echt gaaf zijn als dat lukt. Waarom? Omdat het de dienstverlening voor uitkeringsgerechtigden enorm zou verbeteren.’
Integrale blik
Problematische schulden staan volop in de aandacht. In de media en ook in het openbaar bestuur. Schulden zijn een grote belemmering om uit de bijstand te komen. Armoede vermindert het vermogen van mensen om te handelen op langere termijn. Bij veel sociale problematiek spelen schulden een rol. De maatschappelijke kosten die dit veroorzaakt staan in een vreemd daglicht als je weet dat de overheid zelf de grootste schuldeiser is; niet Wehkamp, Coolblue of de bank.
Het vraagstuk van de inkomenscomponenten en toeslagenspaghetti is een uitvloeisel van hetzelfde ontbreken van een integrale blik. Zegveld: “Wij willen hier graag iets in betekenen, maar het is in beperkte mate een ICT-vraagstuk. Het gaat om standaardiseren en afspraken maken. Het directe effect van de app is beperkt, maar hij kan helpen in de bewustwording. Hoe noodzakelijk het is om te standaardiseren en samenhang aan te brengen in voorzieningen.”
De app wordt ontwikkeld volgens de methodiek van een Google Designsprint. Dat betekent dat je in vijf dagen tijd gaat van een idee naar een werkend prototype. Een essentieel onderdeel is dat gebruikers volop worden betrokken bij de ontwikkeling. Begrijpt hij wat er staat? Sluit het gebruik natuurlijk aan bij z’n intuïtie? “Het vraagt een kanteling in je denken, je moet veel meer in de huid kruipen van de burger”, zegt Hermans. Net zo belangrijk is het dat alle betrokken professionals – elk met z’n eigen beroepsblik – betrokken zijn. Precies zoals het straks moet gaan bij het harmoniseren van wetgeving, regelingen en werkprocessen. Zegveld: “We leven in een informatiesamenleving. ICT wordt steeds meer een onderwerp voor bestuurstafels, maar niet als losstaand fenomeen. Het gaat hand in hand met beleid en wetgeving. Beleidsfunctionarissen, wetgevingsjuristen en ICT’ers moeten intensief met elkaar samenwerken om voorzieningen beter te maken. Het zelfredzaam maken van burgers vraagt om beleid en eenduidige en transparante informatievoorziening. In de uitvoering betekent dit dat je afspraken moet maken en moet zorgen dat verschillende systemen met elkaar communiceren. Als je wilt dat mensen zelfredzaam worden, moet je ze aan de informatiekant veel beter bedienen.”
Dit artikel staat ook in iBestuur magazine 32
goed idee om dit vraagstuk eens niet verkokerd aan te vliegen maar vaak blijft het bij het idee. Wat zorgt er voor dat we niet gewoon eens om tafel gaan om deze integrale benadering als basis te nemen en stappen te zetten? Maar mogelijk hebben een aantal partijen elkaar al gevonden?