Voor en achter Haagse schermen woedt een strijd over hoe de overheid haar verbaal beleden transparantie wettelijk regelt. Met de Wet open overheid (GroenLinks/D66) of door ‘reparatie’ van de Wet openbaarheid van bestuur (BZK-minister Ronald Plasterk, PvdA). Het maakt nogal wat uit. Historie en tussenstand.
Op 19 april nam de Tweede Kamer een initiatiefwet aan ter vervanging van de slecht functionerende Wob, in juli 2012 door GroenLinks ingediend en sinds december 2013 ook door D66 verdedigd. Op 25 april verscheen op de VNG-website het bericht ‘Eerste Kamer mag niet instemmen met Wet open overheid’. Waar tweederde van de Tweede Kamer achter de Woo staat (tegen: VVD, CDA en SGP, 56 zetels), noemt de gemeentenkoepel de wet ‘onuitvoerbaar en duur’.
Het was niet voor het eerst dat de VNG barricades tracht op te werpen als het gaat om transparant overheidshandelen. Eerder stimuleerde zij leden tot het heffen van leges voor Wob-verzoeken. Daar stak de Hoge Raad een stokje voor. Ook schetst zij al jarenlang een beeld van de Wob als zouden massa’s onverlaten verzoeken in geniepig geformuleerde berichten verstoppen, zodat deze niet worden opgemerkt en ze na het verlopen van de reactietermijn een dwangsom kunnen opstrijken. De VNG heeft ooit een meldpunt geopend, maar een rapportage om dat misbruik kwantitatief te onderbouwen is nooit uitgebracht. Het framen ging intussen onverdroten voort.
Naspeuring
“Het grootste misbruik maakt de overheid zelf”, zegt Arjan El Fassed, van 2010 tot 2012 GroenLinks-Kamerlid en daarna directeur van de Open State Foundation, een organisatie die zich beijvert om overheidsinformatie als open data voor hergebruik beschikbaar te krijgen. Hij doelt op het niet op orde hebben van de informatiehuishouding, waardoor het verstrekken van informatie veel zoekwerk vereist. Het gebruik door de VNG van het woord ‘naspeuring’ in dit verband kan dat bevestigen. El Fassed verwijst eveneens naar een praktijk waarbij na een vraag naar een lijst subsidies een flexibel Excelbestand als star pdf wordt verstrekt. Ook het weigeren van Wob-verzoeken per e-mail compliceert een soepele en vraaggerichte wetstoepassing. Waar daadwerkelijk sprake is van misbruik door verzoekers, stelt El Fassed, kan dit inmiddels goed via de rechter worden bestreden.
Een lijst subsidies in een flexibel Excelbestand wordt als star pdf verstrekt
De Wet open overheid beoogt de transparantie te vergroten en het wetsvoorstel bevatte daarvoor aanvankelijk vergaande voorschriften. Zo zouden meer organisaties onder de wet vallen dan alleen de bestuursorganen uit de Wob. Dat lijkt een uitbreiding, maar was vooral herstel van een in de loop der jaren opgetreden beperking van de reikwijdte als gevolg van privatisering. Maar in de vier jaar sinds het indienen van de initiatiefwet heeft GroenLinks concessies gedaan, niet aan D66 (werd mede-verdediger), wel aan Plasterk (zou dan niet zelf met een nieuwe Wob komen). Nu is de scope iets vergroot en vallen koepels als IPO en VNG onder de wet. Verder uitbreiden is mogelijk, maar nog niet ingevuld. Dat kan later per AMvB.
Actieve openbaarmaking
Meer dan de Wob, in de praktijk primair een instrument voor passieve openbaarheid (dus op verzoek), wil de Woo actieve openbaarheid. Maar een informatieregister, waar niet alleen de VNG (’te duur’), maar ook Plasterk tegen is, hoeven gemeenten nu pas in te voeren als ze toch kosten moeten maken om hun ICT-systeem te vernieuwen. Overigens kan worden gesteld dat ze samenhangen met de belabberde staat van de documentaire informatievoorziening en verbeterkosten niet aan de Woo moeten worden toegeschreven. Ook de informatiecommissaris, die de wetstoepassing moest bevorderen, komt er pas als een evaluatie over enkele jaren aangeeft dat het wenselijk is.
Nog een concessie: reactietermijnen. Om een einde te maken aan het stelselmatig overschrijden van de periode waarbinnen bestuursorganen op een Wob-verzoek moesten reageren (14 dagen met een uitloop van nogmaals 14 dagen), maakte toenmalig minister Guusje ter Horst (PvdA) daar in 2009 twee maal 28 dagen van. Ook dateert van toen de dwangsom bij niet tijdig beslissen. Maar na de termijnverdubbeling bleef overschrijding bijna standaard. De Woo schaft de dwangsom af en wilde terug naar twee maal 14 dagen. Dat is 28 dagen met 14 dagen verlenging geworden.
Hoeveel Wob-misbruik er is, is op geen enkele manier aangetoond
Voor Linda Voortman, het GroenLinks-Kamerlid dat eind 2012 het Woo-dossier van indienster Mariko Peters overnam, is de VNG-opstelling onbegrijpelijk. “We hebben meerdere overleggen gevoerd en zijn de VNG op allerlei punten tegemoet gekomen, maar men blijft tegen.” Haar stoort ook dat de VNG maar blijft tamboereren op misbruik. “Hoeveel dat is, is op geen enkele manier aangetoond. Gegevens daarover zijn niet eenduidig. Volgens een onderzoek van de Groningse universiteit lijkt bij slechts zes procent van de dwangsommen sprake van oneigenlijk Wobben.”
Wob aanpassen
Concessies konden de VNG niet meekrijgen, Plasterk ook niet. Daartoe opgeroepen door een PvdA/VVD-motie, december 2013 aangenomen, kwam hij eind 2014 met een voorstel om Wob-misbruik te stoppen door de dwangsom te schrappen. Vorig jaar juni startte de Tweede Kamer de behandeling. Die werd echter niet voortgezet. Een flink deel van de Kamer was allerminst overtuigd van de omvang van het misbruik. Ook speelde mee dat de Kamer toch eerst de Woo wilde afronden, die daarop al drie jaar wachtte.
Dat gebeurde dus twee maanden geleden met als uitkomst dat de Wet open overheid 19 april werd aangenomen.
Op dezelfde dag ontving de Kamer van Plasterk een brief over diens antimisbruikwet en kwam dat voorstel weer op de agenda. Voortmans reactie: “Een beetje gek. Het afschaffen van de dwangsom zit al in de Woo, die daarnaast nog van alles regelt om de transparantie te vergroten. Plasterk schrapt alleen de dwangsom en laat verder alles zoals het is. Dat is niet in balans.”
Toen de antimisbruikwet op 2 juni door de Kamer werd behandeld stelde ze dat als Plasterk zo nodig misbruik wil bestrijden, hij moet aantonen hoe groot dat is. Goedwillende burgers wordt met het schrappen van de dwangsom een drukmiddel ontnomen en ze krijgen er niets voor terug. Bestrijd daarentegen het misbruik; daarvoor schrijft de Woo meer actieve openbaarheid voor. Plasterk vindt echter dat ongeacht de omvang elk misbruik bestreden moet worden. Zijn poging daartoe had al een jaar stilgelegen en nu hij ook de Eerste Kamer zou ontraden de Woo aan te nemen, zou de behandeling daar nog wel een tijd in beslag nemen. Dan kon in de tussentijd het spenderen van gemeenschapsgeld aan fake-wobs worden gestopt.
Besluiten
Maar dan zouden Woo-voorstanders met lege handen staan als de Senaat de initiatiefwet zou afwijzen. Een pleidooi van Voortman en Fatma Koşer Kaya (D66), gesteund door de SP, om pas over Plasterks wet te stemmen als de Eerste Kamer de Woo geheel heeft behandeld, haalde het niet. Op 7 juni nam de Kamer het reparatiewetje aan (tegen: GroenLinks, D66, SP, CDA, PVV en Groep Bontes/van Klaveren, 58 zetels).
Of de overheid transparanter moet, dan wel een verouderde Wob wordt opgelapt (voorontwerp gepubliceerd op 9 juni 1970, na hevig debat in werking getreden op 1 mei 1980; Nederland liep als zevende land ter wereld met openbaarheidswetgeving lange tijd voorop), is nu aan de Eerste Kamer.
Tsunami van raadsvragen
“Als de VNG heeft gemeend namens alle gemeenten tégen de Wet open overheid te kunnen lobbyen, zonder dat daar op enig moment ook maar enig mandaat voor is verleend, dan is het optreden van de VNG een ondermijning van het democratisch proces.”
Dat schreef Beryl Dreijer (eenvrouwsfractie in de gemeenteraad van Velsen) bij haar vragen aan B en W. Of zij vinden dat de VNG namens Velsen spreekt. En tegenover iBestuur verklaart ze: “De wijze van handelen van de VNG vormt in mijn ogen zowel een bedreiging voor de rechtsstaat als voor de democratie.” Dreijer zag haar vragen ook gesteld door ‘Onafhankelijk Liberaal’ in Haarlemmermeer en Democraten Beverwijk.
Grootschaliger was het stellen van raadsvragen door GroenLinks en D66. GroenLinks stelde vragen in Breda, Den Bosch, Eindhoven, Helmond en Tilburg. In Arnhem, Den Haag, Enschede, Groningen, Leiden, Nijmegen en Utrecht gebeurde dat samen met D66, dat solo optrad in Apeldoorn, Bloemendaal, Rotterdam. Sittard-Geleen, Westland en Zwolle. Dan zijn er nog Haarlem, waar PvdA en SP met GroenLinks en D66 optrokken, en Waalwijk, waar de vragen van ‘GroenLinksaf’ kwamen. Allemaal keuren ze het VNG-optreden af.
Voor zover bij het afsluiten van dit nummer van iBestuur antwoorden beschikbaar waren, delen de colleges echter de VNG-bezwaren tegen de Woo, stellen ze dat de VNG de belangen van alle gemeenten behartigt en nemen daarom geen afstand van de VNG-lobby. Uitzondering: Tilburg, dat de raadsvragen niet tijdig kon beantwoorden. B en W hebben ‘nader onderzoek’ nodig.Amsterdam
Anders ging het in de hoofdstad. “Vragen om informatie en dan duimen of je iets krijgt opgestuurd”, zo typeerde D66-fractieleider Jan Paternotte begin juni in de Amsterdamse raad de Wob-praktijk. Hij diende met Zeeger Ernsting (GroenLinks) een motie in waarbij het college verzocht wordt ‘zich expliciet te distantiëren van de VNG lobby en een eigen positief standpunt in te nemen ten aanzien van de Woo, en dit standpunt aan de Eerste Kamer kenbaar te maken’. Burgemeester Van der Laan kon zich, als hij dan ook iets mocht zeggen over het voorkomen van misbruik, erin vinden. Naast de indienende fracties stemden PvdA, SP en Partij van de Ouderen (samen 37 van de 45 zetels) voor de motie.
Bij de Lokale Open Data Agenda kan de VNG-actie evenmin genade vinden. LODA is een initiatief van de raadsgriffie van de gemeente Westland en telt volgens secretaris Nico Broekema, griffier aldaar, zo’n vijftig deelnemende gemeenten. Zij spannen zich, met betrokkenheid van enkele ICT-leveranciers, in om ‘open overheid’ te worden. Dat veel colleges de VNG volgen verbaast Broekema niet. “De VNG steunt op burgemeesters en wethouders. Wij zijn een initiatief vanuit de raden.” De Woo mag qua techniek door alle concessies een geüpgradede Wob zijn, toch is hij er voorstander van en heeft LODA een oproep naar de Eerste Kamer gestuurd om de wet te aanvaarden. “In de techniek van de uitvoering moet nog veel gebeuren, maar de Woo is vooral zo waardevol omdat ze de overheid echt open wil maken vanuit een rechtstatelijke en democratische intentie.”
