Provincies wachten grote uitdagingen, zoals de software van de Omgevingswet, nieuwe security-wetgeving en algoritmeregisters. In partijprogramma´s komen IT-dossiers zoals security, aanbestedingen en algoritmen echter weinig aan bod. iBestuur, AG Connect en Binnenlands Bestuur analyseerden 144 provinciale partijprogramma’s.
Provincies kennen grote IT-uitdagingen, maar bij verkiezingen komen ze amper aan bod. | Beeld: Shutterstock
Van Overijssel en Flevoland tot Limburg en Noord-Holland, ze kregen de afgelopen jaren volop te maken met datalekken en diverse andere grote IT-problemen. Een kleine greep uit de afgelopen periode: de IT van Friesland was zo lek als een mandje, medewerkers van de provincie Overijssel waren slachtoffer van een phishingmail, Noord-Holland kreeg te maken met storingen in software van bruggen en sluizen, hackers konden bij de loonstroken van Zuid-Hollandse politici, Flevoland was ruim 6,5 miljoen kwijt aan verouderde IT, criminelen hadden toegang hadden tot honderden accounts van de provincie Noord-Brabant. Ethische hackers vonden diverse kwetsbaarheden bij de provincie Limburg. In Gelderland moesten 1600 medewerkers een nieuw paspoort aanvragen nadat persoonsgegevens waren gestolen en het ministerie van Binnenlandse Zaken riep provincies die met laptops en telefoons naar China wilden vertrekken tot een halt.
Zeven IT-uitdagingen provincies in 144 partijprogramma’s
1. Digitale weerbaarheid provincie (27%)
2. Transparantie algoritmes en data-analyse (21%)
3. Aanpak IT-aanbestedingen (12%)
4. Digitale toegankelijkheid 4%
5. Investeringen Omgevingswet-software (3%)
6. Tekort aan IT’ers bij provincie (2%)
7. Banden met China en Big Tech VS (2%)
Redenen genoeg dus om flink aan de slag te gaan met de digitale strategie van de provincie voor de komende jaren, zou je zeggen. Toch komen IT-dossiers amper in de programma’s van politieke partijen voor. iBestuur, AG Connect en Binnenlands Bestuur bestudeerden per provincie de recente partijprogramma’s van de twaalf grootste partijen van de laatste verkiezingen in 2019.
Het enige IT-dossier waar partijen over het algemeen wél behoorlijk uitgesproken over zijn, is de komst van datacenters in hun provincie.
In de totaal 144 partijprogramma’s komen onderwerpen als security, de werking van algoritmes, IT-aanbestedingen en omgaan met China en Amerikaanse techreuzen slechts mondjesmaat voor, met grote verschillen tussen partijen en provincies. Het enige IT-dossier waar partijen over het algemeen wél behoorlijk uitgesproken over zijn, is de komst van datacenters in hun provincie.
1. Digitale weerbaarheid
Slechts bij 39 van 144 partijen (27%) werd de digitale weerbaarheid van de provincie benoemd als een thema voor de komende periode. Partij voor de Dieren is de enige partij die in iedere provincie ambities kenbaar maakt met minimale eisen voor een digitaal goed beschermde provincie. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat iedere provinciale PvdD dezelfde gestandaardiseerde tekst gebruikt. De vraag rijst daarom in hoeverre de ogenschijnlijke bevlogenheid rondom het onderwerp lokaal is, of dat het vooral bij de landelijke afdeling leeft.
Naast de PvdD tonen ook GroenLinks en ChristenUnie zich over het algemeen als positieve uitzonderingen op ICT-gebied in hun programma’s. Zij benoemen ieder in zeven van de twaalf provincies een aanpak van digitale weerbaarheid en beschrijven ook hoe ze de digitale beveiliging van de provincie willen verbeteren. VVD, CDA, SGP en D66 benoemen het onderwerp slechts in enkele provincies. De enkele SP- en 50Plus-partijen die plannen voor digitale veiligheid benoemen, richten zich daarbij op de digitale veiligheid van burgers en niet op die van de provinciale organisatie.
2. Transparantie algoritmes en data-analyse
Daarnaast krijgen ook provincies steeds nadrukkelijker te maken met ontwikkelingen en verplichtingen op gebied van algoritmes en data-analyse. Slechts in 30 van de 144 partijprogramma’s (21%) wordt aangegeven dat een partij zich bekommert om de ethische normen en waarden rondom de snelle digitalisering van de provincie. De PvdD (12), GroenLinks (7) en ChristenUnie (6) vormen daarbij met 25 programma’s de hoofdmoot. VVD (2), D66 (2), SGP (1) besteden er sporadisch aandacht aan. De PvdD beschrijft voor iedere provincie dat er geen gebruik wordt gemaakt van algoritmes waarbij computers besluiten nemen over mensen zonder menselijke inmenging. “Algoritmes worden alleen gebruikt daar waar de werking ervan transparant is. Bij lerende algoritmes wordt ook vermeld welke trainingsdata gebruikt zijn. De provincie houdt een openbaar algoritmeregister bij. Inwoners kunnen op eenvoudige wijze bij de provincie opvragen welke gegevens over hen bekend zijn en deze waar mogelijk laten wijzigen of verwijderen.”
De ChristenUnie schrijft in partijprogramma’s over ‘ethical by design’.
De ChristenUnie schrijft in partijprogramma’s over ‘ethical by design’. “Ethiek wordt bij het ontwerp van nieuwe toepassingen direct meegenomen. In digitale toepassingen wordt de ‘menselijke maat’ gewaarborgd, met transparantie en voorkoming van machtsconcentratie bij gebruik van algoritmes en Artificial Intelligence. De provincie dient transparant te zijn en geeft daarom inzicht in geautomatiseerde processen en gebruik van algoritmes. De provincie houdt van al haar werkzaamheden actief en controleerbaar bij welke algoritmes zij op basis van welke informatie voor welk doel gebruikt.”
3. Tekort aan IT’ers
Het nijpende tekort aan IT’ers bij provincies komt slechts bij 2% in de programma’s voor. Terwijl provincies in oktober 2 tot 16 vacatures per organisatie hebben openstaan, zo bleek onlangs uit onderzoek van AG Connect, Binnenlands Bestuur en iBestuur in oktober. De ChristenUnie in Overijssel, Flevoland en Noord-Holland zijn de enige partijen die schrijven over het aantrekken van meer IT’ers. In beide gevallen gaat het specifiek om meer IT’ers voor de Omgevingsdiensten. ChristenUnie Zeeland schrijft: “Extra menskracht voor omgevingsdiensten op het gebied van handhaving en ICT. Een substantiële investering in de omgevingsdiensten zodat voldoende expertise aanwezig is voor de uitvoerng van de taken.”
4. Digitale toegankelijkheid
Provincies moeten daarnaast ook flink aan de bak met de verplichting om provinciale websites en digitale dienstverlening online toegankelijk te maken voor visueel beperkte burgers. Een flinke uitdaging die iedere provincie uiteindelijk miljoenen euro’s zal kosten. Maar 4% benoemt het. In de programma’s van de GroenLinks-afdelingen in Friesland, Utrecht en Noord-Holland zijn er ambities over terug te vinden. Ook de VVD in Noord-Holland en de ChristenUnie in Zeeland en Zuid-Holland besteden er aandacht aan in hun plannen. “Conform het Besluit Digitale Toegankelijkheid moet alle informatie eenvoudig vindbaar en toegankelijk zijn voor inwoners en bedrijven op de website van de provincie”, schrijft de VVD.
De PvdD beschrijft in al haar twaalf programma’s: “De provincie maakt zoveel mogelijk gebruik van open data en open source.
5. Aanpak IT-aanbestedingen
GroenLinks, ChristenUnie en Partij voor de Dieren zijn de enige partijen die de aanpak van IT-aanbestedingen benoemen in partijprogramma’s. Het komt bij 12% van alle programma’s voor. GroenLinks benoemt in vier provincies dat kwaliteitsnormen, privacystandaarden, opensourcesoftware en duurzaamheid een leidende rol spelen, in plaats van de kosten. De PvdD beschrijft in al haar twaalf programma’s: “De provincie maakt zoveel mogelijk gebruik van open data en open source. De provincie zorgt dat al haar systemen en voorzieningen blijvend voldoen aan de hoogste eisen van cyberveiligheid.” De ChristenUnie in Utrecht wil dat de provincie bij inkoop van systemen en voorzieningen een ‘level playing field’ bewaakt, zo valt te lezen. “Voor de afhankelijkheid van bestaande leveranciers wordt een risicoanalyse gemaakt en periodiek geüpdatet. Opensource-oplossingen voor functionele vragen worden bij aanschaf serieus op geschiktheid beoordeeld.”
6. Omgevingswet-software
Alle provincies staan voor een flinke uitdaging als het gaat om IT-projecten. Niet alleen is er een schreeuwend tekort aan IT’ers om deze uit te voeren, er liggen diverse opdrachten bij de provincie op IT-vlak waarvan het aansluiten op de software van de Omgevingswet de grootste is. Zo’n 3% schrijft erover: GroenLinks (2x), CDA (2x) en ChristenUnie benoemen als enige specifiek de softwareontwikkeling van de Omgevingswet. Deze wet moet per januari 2024 in werking treden. “Het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO) is herhaaldelijk uitgesteld en brengt risico’s voor de provincies en inwoners met zich mee. Softwaremakers hebben aangegeven dat het systeem ‘niet stabiel, niet goed gestandaardiseerd en veel te complex is’. De provincie test de software van de DSO grondig voordat zij deze uitrolt”, schrijft GroenLinks. De ChristenUnie in Utrecht geeft onder meer aan actief en kritisch het geluid van de provinciale taakuitoefening in te brengen bij de implementatie van de software van de Omgevingswet.
7. Banden met China en Amerikaanse techreuzen
Er zijn vier partijen (3%), in Noord-Holland, Zuid-Holland en Overijssel, die zich specifiek uitspreken over banden met China en afhankelijkheid van techreuzen uit de VS. Het gaat om GroenLinks, ChristenUnie, PvdD en SGP. De PvdD meldt in het programma van Zuid-Holland dat de provincie de vriendschapsrelaties en economische samenwerkingsovereenkomsten met de provincie Hebei en het stadsdeel Shanghai Pudong in China moet beëindigen. Ook handelsmissies naar China moeten vanwege de mensenrechtenschendingen en het niet-duurzame economische systeem stoppen.
GroenLinks in Noord-Holland stelt dat publiek geld bij voorkeur moet worden besteed aan Europese innovatie.
De SGP doet in die provincie dezelfde oproep. “De provincie Zuid-Holland heeft een handelsrelatie met twee provincies in China. De toenemende onderdrukking van gelovigen ter plaatse en de ontwikkeling van China als dictatuur en agressor maakt dat wij deze handelsrelatie nauwlettend in de gaten houden.” GroenLinks in Noord-Holland stelt dat publiek geld bij voorkeur moet worden besteed aan Europese innovatie die voldoet aan gestelde kwaliteitsnormen. “We willen voorkomen afhankelijk te zijn van Big Tech uit de VS. Zeker als het gaat om toegang tot onze publieke diensten. We gaan niet in zee met Chinese Tech.”
Enkele reacties
“Je kan als politieke partij niet langer alles overlaten aan de uitvoering.”
Hoogleraar bestuurskunde aan Universiteit Leiden Bram Klievink is gespecialiseerd in digitalisering en publiek beleid en stelt in een reactie op de inventarisatie dat diverse IT-dossiers gevoelsmatig van politieke besluitvorming afstaan, maar inmiddels vraagstukken zijn geworden die besproken dienen te worden in de provinciale politiek. “De transparantie over de werking van algoritmes voor stikstof-berekeningen, het wel of niet samenwerken met techreuzen, zuinigheid rondom IT-uitgaven zijn daar voorbeelden van.”
Klievink vindt het jammer dat er relatief weinig aandacht is voor deze onderwerpen in de partijprogramma’s. “Het is voorstelbaar dat er politieke dilemma’s en keuzes ontstaan en die moeten bespreekbaar worden gemaakt in de Provinciale Staten. Het mag best botsen over thema’s als security, privacy en IT-uitgaven.” Klievink beschrijft enkele voorbeelden. “Als je Big Tech-partijen wilt uitsluiten, hoé wil je dat dan doen? Mogen provinciale data ook buiten Europa worden opgeslagen? Waar zet je een harde streep als het gaat om IT-uitgaven?”
Klievink stelt dat er steeds meer digitaliseringsvraagstukken op het bord van provincies terechtkomen. “Het gaat dan om digitalisering van dienstverlening, maar ook over beleidsvraagstukken in zijn algemeenheid. Deze ontwikkeling vraagt om een visie over het bredere provinciale datavraagstuk. Het zou goed zijn als politieke partijen dit politiek bespreekbaar maken. Je kan als politieke partij niet langer alles overlaten aan de uitvoering. De genoemde thema’s horen thuis in de politieke besluitvorming.”
“Digitale toegankelijkheid maken van websites en apps is bijvoorbeeld een flinke investering.”
John Bijl, directeur van het Periklesinstituut dat lokale politici traint in politieke vaardigheden, kijkt niet gelijk op van het ontbreken van de IT-dossiers in veel partijprogramma’s, wel wijst hij op het belang van de IT-onderwerpen in de komende jaren. IT van de provincie is volgens Bijl bij de provincies geen ‘politiek’. “Informatieveiligheid van de provincie garanderen, hackers buiten de deur houden en sluizen en gemalen goed beveiligd houden is toch voor iedere provincie het minimum, zou je zeggen. Dat het nu bij een deel van de partijen in de verkiezingsprogramma’s voorkomt is het gevolg van eerdere incidenten die de media hebben gehaald.” Bijl noemt daarbij onder meer de datalekken, gehackte sluizen en gemalen en bewakingscamera’s van Chinese makelij waarover in de media en politiek veel discussie ontstond.
De incidenten laten volgens Bijl zien dat provincies over het algemeen te weinig geld vrijmaken voor digitale ambities en dat bestuurders IT-dossiers nogal eens onderschatten. De digitale beveiliging, uit de hand lopende IT-projecten de werking en uitlegbaarheid van algoritmes van de provincie ziet hij wel als een belangrijk thema voor provincies de aankomende vier jaar. “Zeker tijdens de toeslagenaffaire zag je dat de werking van algoritmes funest kan zijn voor burgers. En dat geldt ook voor de algoritmes van provincies.”
Bijl vindt het begrijpelijk dat zaken als de security van de provincie niet in de verkiezingsprogramma’s worden benoemd. “Iedere provincie heeft goede werkplekken nodig en daar hoort ook een goedwerkende website en veilige provinciale digitale infrastructuur bij, maar daar zal iedere partij het over eens zijn. De politieke discussie hierover gaat vooral over hoe belangrijk partijen het precies vinden en hoeveel geld ze erin willen investeren. Digitale toegankelijkheid maken van websites en apps is bijvoorbeeld een flinke investering.” Bijl geeft tot slot aan dat de politieke meningen over ICT-dossiers daarin kunnen verschillen, maar dat het geen heel aantrekkelijk dossier is om kiezers mee over de streep te trekken tijdens de campagne.
