Data en AI

Breda wil in 2030 nationaal en internationaal vooroplopen en excelleren als een stad waar de menselijke maat van digitalisering centraal staat. Daartoe is een masterplan digitalisering bedacht: Bredata. Marieke Beekers is verbindingsmaker bij de gemeente Breda en kwartiermaker voor Mindware. “Met mindware geef ik invulling aan die menselijke maat van digitalisering.”

In de nieuwe decentrale wereld van data, digitale identiteiten en sustainability moeten we onze omgeving anders ontwerpen en inrichten. DORA zou hier een mooi startpunt voor kunnen zijn. De nieuwe hippe dochter van NORA die web3, blockchain, soevereine identiteit, smart contracts, decentrale Dapps en vooral datacentrisch denken als uitgangspunt neemt.

De Smart City World Expo in Barcelona mocht in het staartje van 2022 weer helemaal los. Veel sensoren en dashboards, samenwerkingsverbanden en mooie plannen. Data en mobiliteit stonden hoog op ieders agenda, alsook allerhande licht-laad-zendpalen en slimme verlichtingsproducten voor de openbare ruimte. iBestuur zag een aantal opmerkelijke initiatieven.

Vanaf 1 januari 2026 is het UWV-portaal voor Gemeenten niet langer beschikbaar. Dit betekent dat gemeenten en samenwerkingspartners vanaf dan geen toegang meer hebben tot de functionaliteiten achter het UWV-portaal. Met UWV is onderzoek gedaan de impact van uitfasering die het startpunt vormt voor een plan van aanpak.

De Europese Unie en de Verenigde Staten hebben vrijdag 27 januari een overeenkomst aangekondigd om het gebruik van kunstmatige intelligentie te versnellen en te verbeteren om de landbouw, gezondheidszorg, noodhulp, klimaatvoorspellingen en het elektriciteitsnet te verbeteren.

Het zijn niet alleen verouderde systemen die tot impasses leiden in de uitvoering. Veel overheden ondervinden knelpunten als gevolg van verouderde, tegenstrijdige en soms onduidelijke wetgeving, bijvoorbeeld bij het gebruik van technologische innovaties of het delen van data. De hoogste tijd voor een dataparagraaf.

In het Open Urban Platform wordt een 3D-model van de gemeente aangevuld met ‘live’ (dus real time) data, waardoor je kan zien hoe de stad functioneert: is de vuilnisbak vol, hoeveel auto’s rijden er door mijn straat en wat is de luchtkwaliteit? Hiermee kunnen Rotterdammers straks gebruik maken van allerlei slimme toepassingen en services.

Het UWV werkt steeds vaker met risicoscans, die moeten helpen bij het opsporen van fraude met uitkeringen. Opmerkelijk, zeker sinds de maatschappelijke onrust in verband met de Toeslagenaffaire. Volgens UWV zijn de risicoscans een goed en effectief middel, ‘mits ingezet met voldoende waarborgen’.

Algoritmes in Nederland vallen sinds kort onder toezicht van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). De privacywaakhond heeft hiervoor een nieuwe afdeling ingericht die ervoor moet waken dat de menselijke maat niet uit het oog wordt verloren bij de inzet van algoritmes en kunstmatige intelligentie (AI).

Ieder jaar reikt de organisatie van de Smart City World Expo prijzen uit aan steden wier initiatieven de stedelijke omgeving leefbaarder, welvarender en duurzamer maken. World Smart City Awards kent tien categorieën. De jury had dit jaar de zware taak om te kiezen uit 337 inzendingen uit 60 landen.

Per 1 januari is het programma Haal Centraal afgerond. Het programma heeft API’s ontwikkeld voor overheidsorganisaties, waarmee ze rechtstreeks basisgegevens bij landelijke registraties kunnen bevragen. De regie- en beheerorganisatie wordt de komende periode verder ingericht. De komende jaren staan in het teken van het gebruik door bij overheden.

Deepfakes roepen vragen op over auteurschap en authenticiteit. Een meerderheid van de Tweede Kamer wil bepaalde vormen van deepfakes bij wet verbieden. Is dit de goede weg? Deepfakes zijn een reflectie van onze hyperrealiteit en kunnen ons ook inspireren en ons op nieuwe ideeën brengen.

Staatssecretaris Van Huffelen (Digitalisering) heeft 21 december het Algoritmeregister van de Nederlandse overheid gelanceerd. Hiermee wil ze zorgen voor transparantie en eerlijkheid over algoritmegebruik door overheidsinstellingen. Het is een eerste versie met 109 algoritmes. Op termijn wordt het verplicht voor alle overheden.

We horen bijna dagelijks over nieuwe toepassingen van technologie Ik ben fan van technologie, áls we daarmee een ambitie kunnen waarmaken of een probleem kunnen oplossen. De vraag is natuurlijk: wat is wijsheid? Bestuurders en ict-managers krijgen steeds te maken met vernieuwingen waarvan ze zich afvragen of het de investering waard is.

Als we data mogen gebruiken, kunnen we die dataverwerking dan ook zo beschermen dat we ongewenste lekkage voorkomen? We zullen wel moeten, de AVG zegt het. Dat dit nog niet zo eenvoudig is moge duidelijk zijn. Het Nationaal Innovatie Centrum Privacy Enhancing Technologies (PET) kan de overheid hierbij helpen.

Impact assessments, toetsingskaders en andere frameworks: ze schieten als paddenstoelen uit de grond in het landschap van de digitaliserende overheid. Een impact assessment dat verwijst naar alle andere bestaande richtlijnen en kaders kan helpen. Het IAMA (Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes) is zo’n document.

De komende jaren zullen Europese ontwikkelingen, zoals de AI Act, Data Governance Act en de Data Act zich in razend tempo vertalen naar Nederlandse kaders. Het samenkomen van Europese en Nederlandse initiatieven kan een perfect storm veroorzaken als we niet investeren in datamanagement en data governance.

Klimaatverandering, digitalisering, wonen, arbeid, zorg; het zijn stuk voor stuk maatschappelijke opgaven die om innovatiekracht bij uitvoeringsorganisaties vragen. Als we het over die innovatiekracht hebben, denken we vooral aan technologische innovatie. Veel minder vaak denken we aan de innovatieve kracht van verbeelding en het weerstaan van AI-hypes.

Onze maatschappelijke opgaven op het vlak van klimaat, energie, zorg en mobiliteit zijn onmogelijk te realiseren zonder een gedragsverandering. De vraag is of dat werkt met top-dow campagnes, bedacht vanachter een Haags bureau. Waarom niet eens experimenteren met innovatieve technologieën om gedragsveranderingen te bewerkstelligen?

De overheid wil burgers behandelen naar de intentie van de wet en waar mogelijk maatwerk bieden. Meer kwaliteit, maar dit gaat vaak ten koste van efficiëntie. Artificial Intelligence (AI) kan ingezet worden als beslisondersteuning en voor het optimaliseren van processen, bijvoorbeeld door te identificeren welke casussen maatwerk nodig hebben.

Wat zijn de plannen van Elon Musk met het Twitter-platform? We kunnen met regelgeving de machtige commerciële platformen ‘aan banden’ proberen te leggen. We zouden ook zelf meer kunnen experimenteren met alternatieve platforms om zelf een goede gesprekspartner in het debat te kunnen zijn.

Een centraal datamodel dat inzicht geeft in alle gegevens binnen de gemeente en informatiegestuurd werken mogelijk maakt. Dat is het idee achter het Gemeentelijk Gegevensmodel (GGM). Tijdens de meetup van het Kennisnetwerk Data en Samenleving op 3 november stond de GGM volop in de schijnwerpers. De gemeente Delft won er dit jaar de GemeenteDelers Award mee.

Verschillende overheidsorganisaties hebben een algoritmeregister ingericht, zoals de gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Den Haag, en bij de rijksoverheid het UWV en RvIG. Wat mij opvalt bij het doornemen van de opgenomen registers, is dat ik er eigenlijk maar heel weinig algoritmes in tegenkom.

Context bewustzijn draagt bij tot beter bestuur. Het is zelfs een noodzakelijke voorwaarde voor de realisatie van kabinetsambities als Fact Based Policy en Informatie Gestuurd Werken. De middelen om hier te komen zijn bewezen, gratis en open source en worden onder onze ogen elders al succesvol ingezet

Hoe weet je of je met de technologie je doelen bereikt? En hoe zorg je ervoor dat technologie ethisch verantwoord wordt ingezet? De lectoraten Moral Design Strategy en Journalistiek en Verantwoorde Innovatie van Fontys Hogeschool ontwikkelden een bordspel om over dit soort zaken eens een goed gesprek met elkaar te voeren: Moral design.

We hebben andere perspectieven nodig om maatschappelijke vraagstukken te kunnen onderzoeken en oplossen met behulp van data. Ik wil zo’n ander perspectief inbrengen. Eentje die momenteel wordt toegepast in de verpleeghuiszorg, maar waarvan de toepassing in andere sectoren ook wordt onderzocht.

De Europese Commissie wil technologiebedrijven kunnen dwingen mee te kijken met de chats van hun gebruikers. Het doel is nobel: bestrijding van seksueel misbruik van kinderen en jongeren. Dat kunnen we veel beter doen door de positie van slachtoffers te versterken. Dit wetsvoorstel is misschien wel de grootste bedreiging voor vertrouwelijke communicatie.

Het delen van data is nodig voor een integrale aanpak van maatschappelijk opgaven, maar in de praktijk lastig. We hebben een ander perspectief nodig waarbij de inzet van data en technologie niet standaard een bedreiging vormt voor privacy, maar juist kan bijdragen aan een meer inclusieve, eerlijkere en soms zelfs anoniemere maatschappij.

Overheidsinstanties mogen “onder strikte voorwaarden” gebruik maken van commerciële clouddiensten. De internationale ontwikkelingen van de afgelopen weken maken duidelijk dat hier een harde eis aan toegevoegd moet worden, namelijk dat cloud-gebaseerde ICT moet blijven functioneren wanneer Poetin transatlantische kabels opblaast.

UWV bouwt aan een algoritmeregister. Doel is een overzicht te publiceren van alle algoritmes die de uitvoeringsorganisatie gebruikt bij haar dienstverlening. Hierin wordt per algoritme zo begrijpelijk mogelijk beschreven wat het doel is, welke gegevens worden gebruikt en hoe deze gebruikt worden. Versie 1.0 is 3 oktober jl. online gepubliceerd.

Vandaag wordt de Nationale AI & Ethiek cursus gelanceerd. De gratis online cursus is een inhoudelijk vervolg op de populaire Nationale AI-Cursus uit 2018 waar inmiddels meer dan 300.000 mensen mee zijn bereikt. In verschillende hoofdstukken wordt u geconfronteerd met dilemma’s waarbij een knoop doorgehakt moet worden.

AI ontwikkelt zich snel en biedt kansen voor de publieke sector. Met welke taken, voorwaarden, eisen en gevolgen moeten bestuurders rekening houden wanneer ze artificiële technologie willen aanschaffen? Zo’n 50 deelnemers werden tijdens een bus-expeditie van PIANOo Expertisecentrum Aanbesteden aan het denken gezet.

Hoe transparant wil je als provincie zijn en hoe zorg je ervoor dat burgers data over je omgevingsbeleid kunnen vinden en begrijpen? Die vragen speelden een rol in de discussies over de praktische toepassing van de Code Goed Digitaal Openbaar Bestuur (CODIO) die op uitnodiging van de provincies Utrecht en Zuid-Holland tijdens een workshop werd gevoerd.

Hoe willen we invulling geven aan een datagedreven overheid? Er kan veel, maar dat betekent niet dat alles moet kunnen. Het moet verantwoord. Maar wat is dat? Een eenduidig en alomvattend antwoord is lastig, en misschien niet eens mogelijk. Toch is er behoefte aan meer houvast. Aan duidelijkere richtlijnen vooraf, in plaats van een oordeel achteraf.

De Kamer van Koophandel signaleert in haar Trendrapportage een enorme toename van de platformconstructie. Ik verwacht dat het werkelijk aantal freelancers dat werk vindt via platformbedrijven vele malen hoger is. De KvK biedt mooie en leuke inzichten, maar hun cijfermateriaal zou ik niet meenemen als ‘de waarheid’ in het schrijven van beleid.

Moet de regie op de verwerking en uitwisseling van digitale gezondheidsinformatie in Nederland in handen komen van een publieke organisatie, net als in veel andere landen? Ja, zeggen onderzoekers van van het Amsterdam UMC. Een publieke regisseur kan alle belangen bewaken, inclusief die van de burger.

Overheid en bedrijfsleven moeten consumenten beter informeren over het delen van hun gegevens en de mogelijkheden die dit biedt in de digitale wereld. Circa de helft van de Nederlanders (51%) maakt zich steeds meer zorgen over de veiligheid van hun online digitale voetafdruk. Europees is dit percentage zelfs 57%. Dit blijkt uit een nieuwe studie van VMware.

De politie houdt van negen miljoen mensen automatisch levensgebeurtenissen als verhuizingen, huwelijken en geboortes bij. Ook slaat ze over al deze mensen privacygevoelige gegevens als nationaliteit, adres en burgerservicenummer op. De politie zegt een juridische grondslag te hebben om bepaalde gegevens actueel te houden.

Sjaak Lentz wilde met persoonskaarten een papieren weerslag krijgen van de mensen. Zijn registratiesysteem heeft desastreuze gevolgen had voor joden in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoe zorgen we ervoor dat digitale profielen geen apart leven gaan leiden en belangrijker worden dan mensen van vlees en bloed?

Minister Adriaansens (EZK) en staatssecretaris Van Huffelen (digitalisering) zijn positief over de verwachte opbrengsten van de Data Act of Dataverordening, die het delen van data moet bevorderen. De gegevens van burgers moeten echter wel betere bescherming krijgen, schrijven ze in reactie op zorgen uit de Eerste Kamer.

De toename van betekenisvolle zelfbeschikking met vormen van individuele regie op gegevens heeft grote potentie, volgens sommige wetenschappers en ondernemers in persoonlijk datamanagement. Het marktaanbod voldoet echter nog niet aan de economische, technologische, juridische en politieke voorwaarden om door te kunnen breken.

Data, dát is absoluut ons nieuwe goud! Maar, de praktijk blijkt weerbarstig. Want het gaat hier niet over zomaar een projectje wat je even tussen de soep en de aardappels fikst. Nee, het gaat hier over een complexe systeemtransitie. Het vergt organisatie- of sectoroverstijgend én netwerkgeoriënteerd denken. Maar ook een systeeminnovatie valt te managen!

De software is bedoeld om de steeds verder oplopende afhandeltermijn van informatieverzoeken te verkorten. Het biedt de mogelijkheid om met Artificiële Intelligentie (AI) documenten in chronologische volgorde te plaatsen, te ontleden en voor het grootste deel te anonimiseren. Ruim 60 rijksorganisaties sluiten zich nog dit jaar aan op de software.

De stikstofopgave leidt tot een stevige discussie. Het gaat daarbij vaak niet over de politieke keuzes, maar over de vraag of de feiten überhaupt wel kloppen. Ook wordt regelmatig ‘eigen’ data gepresenteerd als feit om het eigen politieke standpunt te onderbouwen. Hoogste tijd om data naar de politiek te brengen en een Nationaal Data Center te openen in de Tweede Kamer.

De digitalisering van de maatschappij en overheid vraagt om een andere manier van werken. Overheden moeten meer samenwerken om maatschappelijke opgaven te kunnen realiseren. Ook met uitvoeringsorganisaties zoals Kadaster. Wat hebben Common Ground en Public Ground hen te bieden? Een gesprek met Frank Tierolff en Marcel Reuvers.

Publieke en private organisaties tonen steeds meer belangstelling voor gegevens die worden getoond in het WOZ-waardeloket, constateert de Waarderingskamer. Toegangsmogelijkheden kunnen ‘bijdragen aan het bereiken van de ambities die dit kabinet heeft gericht op een federatief datastelsel’.

Overheden bereiden zich voor op Self Sovereign Identity, zowel Europees als op Nationaal niveau. Maar hoe ver is de private sector in het adopteren van digitaal vertrouwde gegevensuitwisseling? Zijn bedrijven klaar om de Digital Natives echt te bedienen? Willen zij de vruchten plukken van Self Sovereign Identity, dan moeten ze als organisatie eerst een fundamentele paradigma verandering doorleven.

Er is een steeds groter wordende plicht en noodzaak om documenten publiek te maken, vanuit bijvoorbeeld de Wet open overheid (Woo). We willen geen datalekken veroorzaken, maar hebben ook niet de capaciteit om data handmatig te anonimiseren. De markt voor anonimiseringstools is dan ook groeiende en het aanbod sterk stijgend. Hoe moeten we hier mee omgaan?

Wanneer verschillende domeinen beter inzicht krijgen in elkaars data, kan dat leiden tot een betere en efficiëntere uitvoering van diensten en taken. Hoe zorg je ervoor dat datagedreven werken niet ten koste gaat van de privacy van individuen? Het nID Stelsel dat VNG Realisatie met partners ontwikkelde maakt de veilige uitwisseling van data tussen verschillende domeinen mogelijk.

“Over vijftien jaar is zeker de helft van onze huidige medewerkers met pensioen.” Dat zei innovatieadviseur Jeroen Waanders drie jaar geleden toen wij hem vroegen naar de drijfveren voor innovatie voor zijn waterschap. Met die gedachte gingen we kijken naar de mogelijkheden van nieuwe technologie als machine learning in de context van geografie.

We veronderstellen vaak dat de data-economie waarde oplevert. Het is nog niet zo eenvoudig die waarde te kwantificeren, zo blijkt tijdens de gesprekstafel over data-economie en innovatie. Landelijk en Europees worden stevige bedragen genoemd, maar harde criteria ontbreken. Bovendien is waarde niet alleen gebaseerd op geld, ook de toegevoegde waarde voor de samenleving moeten we meenemen.

De rijksoverheid moet een meer ondernemende opstelling laten zien in het aanjagen van de data-economie. Het recente moratorium op hyperscalers belemmert de groei van de sector en is ook niet nodig. In datacenterprojecten wordt zorgvuldig de regelgeving gevolgd met alle aandacht voor de impact op de omgeving, stelt Richard Middel van Groningen Seaports.

Om digitale soevereiniteit te bewerkstelligen moeten Europa en ook Nederland eigen ‘data spaces’ en een eigen cloud-infrastructuur optuigen, stelt de Tilburgse hoogleraar Lokke Moerel. Niet tech-protectionisme moet de drijfveer zijn; de oplossing ligt in open data, open infrastructuur en open source software, de aloude gedachte achter het open en gedecentraliseerde internet 1.0.

Er ís geen interne digitale Europese markt, stelt Siim Sikkut. Om in een ander EU-land te kunnen werken, moet een burger papieren documenten meenemen, die in het betreffende land opnieuw moet worden ingeklopt. Digitalisering zal deze barrière voor economische groei wegnemen. In Estland stond hij als CIO aan de wieg van de radicale omslag naar een volledig digitale dienstverlening (e-Estonia).

Het ministerie van Economische Zaken & Klimaat staat aan de lat voor twee majeure opgaven: de energietransitie en de digitaleringsstrategie. Een goed werkende data-economie is niet alleen van belang voor ons land, maar ook voor de interne Europese markt. Michiel Boots is directeur-generaal Economie en Digitalisering i.o. bij EZK. 

Van het aantal openstaande vacatures in een gemeente tot het aantal leegstaande winkelpanden. Het nieuwe dashboard maatschappelijke en economische veerkracht op dataplatform Waarstaatjegemeente biedt gemeenten concreet inzicht in sociaaleconomische thema’s, om zo te werken aan herstel en transitie van de lokale economie.

Platformen organiseren het digitaal verkeer tussen aanbieders en afnemers, met data als brandstof. Wat betekenen platformen voor de manier van werken van een bedrijf of overheid? We spreken met Jan van Ginkel, Concerndirecteur provincie Zuid-Holland, André van der Linden, CIO van Royal FloraHolland en Epco Pottinga, sales director Benelux bij Pegasystems.

Iedere uitvoeringsorganisatie die zogenoemde profilerende algoritmes inzet, moet voldoende maatregelen nemen om mensenrechten te beschermen. Dat concludeert het Rathenau Instituut in het rapport Algoritmes afwegen dat vandaag verschijnt. Bij het beschermen van mensenrechten kunnen uitvoeringsorganisaties gebruik maken van burgerpanels, ethische commissies en een normenkader.

Gemeenten hebben de afgelopen jaren volop geëxperimenteerd met nieuwe technologieën en toepassingen om met data. Op 23 juni gaan we kijken welke innovatieve datatoepassingen succesvol zijn en hoe deze toepassingen nog beter kunnen worden gebruikt. Kernwoorden daarbij zijn beheersen, duiden, toepassen en voorspellen. Hoe ontwikkelt een gemeente zich tot een datagedreven gemeente?

De verandering naar datagestuurd beleid, besluitvorming en uitvoering gaat niet alleen over technologie. De uitdaging ligt vooral in hoe verschillende organisaties, met elkaar en met hun achterban de omslag weten te maken naar datagestuurd beleid, besluitvorming en uitvoering. Lessen vanuit het samenwerkingsverband Gegevensknooppunt Groningen (GKG).

Algoritmes en data zijn voor het UWV onvermijdelijk voor een efficiëntere en betere dienstverlening. De Commissie Data Ethiek zorgt ervoor dat het UWV bij innovaties scherp blijft op ethische waarden. Want: ‘Huidige wetgeving laat nog ruimte voor discussie over.’ Een voorbeeld voor andere organisaties lijkt daarmee gezet.

Datacenters worstelen met hun imago: het zouden energie- en waterverslinders zijn, zorgen voor ‘verdozing’ van het landschap en leveren amper arbeidsplaatsen op. De sector zelf wijst op hun onmisbare functie in onze gedigitaliseerde samenleving. In het rapport ‘Impact 2022’ stelt DDA dat de cijfers niet kloppen. ‘Er is structureel overheidsbeleid nodig, gebaseerd op cijfers en feiten en in samenwerking met de sector.’

De komst van grote datacenters in Nederland leidt tot steeds meer weerstand. Ze zijn echter noodzakelijk voor een verdere digitalisering. Een betere (centrale) regie en meer duidelijkheid over de technologische mogelijkheden zijn hard nodig om de bouw ervan in de toekomst maatschappelijk acceptabel te realiseren, constateren vier lectoren van Fontys Hogescholen.

Het huidige wettelijk kader in het sociaal domein blijkt onvoldoende expliciet over de opdracht tot een integrale aanpak bij meervoudige problematiek en de gegevensverwerkingen die daarvoor zijn toegestaan. Denk daarbij aan het betrekken van school, zorgverlener en/of een bewindvoerder. Gevolg is dat organisaties terughoudend zijn in het delen van gegevens. Een (wettelijke) oplossing is dus nodig.

Als vertegenwoordiger van een burger is het nauwelijks mogelijk om digitaal zaken te doen bij gemeenten. Tenzij je de DigiD van die persoon gebruikt, maar dat is niet de bedoeling. In april start een aantal gemeenten een pilot om op basis van de registratie bij de Rechtspraak bewindvoerders de mogelijkheid te geven digitaal diensten af te laten nemen.

Ons vakgebied verandert. Van ‘nice to have’ is digitale dienstverlening op alle terreinen een ‘must have’ geworden, met bijpassende kwaliteitseisen. Mijn zesde tip gaat over de relatie met leveranciers. Laat je niet inpakken door mooie verhalen van bedrijven en vorm samen met anderen tegenmacht als die geboden is. Neem kennis van Europese ontwikkelingen. Wees blij dat er aanbestedingswetgeving is.

Marijn Fraanje, directeur Informatie en ICT/CIO van de gemeente Den Haag: “Waar is digitalisering een versneller en waar niet? Dat is de vraag die altijd draait om de eindgebruiker die een verbetering moet ervaren. We ontkomen er niet aan om samen met de eigen inwoners, de eigen bedrijven en andere overheden op zoek te gaan naar oplossingen voor die complexe problemen. Co-creatie dus.”

Ons vakgebied verandert. Van ‘nice to have’ is digitale dienstverlening op alle terreinen een ‘must have’ geworden, met bijpassende kwaliteitseisen. Mijn vijfde tip: ‘Ethiek is onderdeel van je werk’. Bij de ontwikkeling van de Corona-app kregen ethische afwegingen een prominente plek. Ook in de werkprocessen van de Rechtspraak is een ethisch perspectief op techniek nodig.

Er is ‘veel animo’ voor de pilot waarin wordt gezocht naar een doorbraak voor vastgelopen projecten. Experts van Pels Rijcken en Verdonck, Klooster & Associates zijn begonnen met de inventarisatie. Ze kijken naar de haalbaarheid en schaalbaarheid. Doel is een een doorbraak te creëren. Maar het is ook mogelijk dat er juist een negatief advies komt.

Mark Vermeer, CIO bij de gemeente Rotterdam, ziet smart city niet als zelfstandige doelstelling, maar als middel om doelstellingen die zij als overheid hebben te bespoedigen. Ook wil hij voorkomen dat welk bedrijf dan ook het smart city platform domineert. “De publieke sector moet zo’n platform willen regisseren en er standaarden en normen voor ontwikkelen.”

Op 10 februari organiseerde iBestuur het webinar ‘Datacenters en energietransitie’, onderdeel van het Voorjaarscongres ‘Digitale infrastructuur en data-economie’. Met Eef Masson (Rathenau Instituut), Annemarie Costeris (Microsoft), Edward Stigter (Provincie Noord-Holland), Stijn Grove (Dutch Data Center Association) en Michiel Steltman (DINL).

Ons vakgebied verandert. Van ‘nice to have’ is digitale dienstverlening op alle terreinen een ‘must have’ geworden, met bijpassende kwaliteitseisen. Mijn vierde tip: ‘Beschouw data als een waardevolle nieuwe invalshoek. Een goede cio is ook ‘van’ de data, net zoals hij ook is van security en van techniek. Toch begrijp ik steeds beter het zelfstandige belang van data-management en data-expertise.

Complexe vraagstukken vragen om interbestuurlijke samenwerking, dat besef is bij de overheid wel geland. Maar die samenwerking in de praktijk brengen, is ‘als voetballen op een modderig veld’. Deze uitspraak deed Rienk Hoff, van het Initiatief 1Overheid, in een gesprek over ‘samenwerken als één overheid’ tijdens het ICTU Inspiratiefestival.

Vanuit de ‘Interbestuurlijke Datastrategie’ start een adviespilot voor dataprojecten bij de aanpak van maatschappelijke opgaven. In 2022 gaan de adviseurs 6 tot 10 use cases ondersteunen bij de ontwikkeling en uitrol van de projecten. De eerste 2 cases zijn al geselecteerd. Het is de bedoeling dat de use-cases samen een aantal rode draden opleveren; waar lopen partijen tegenaan?

Een van de grootste winsten van de discussie over de smart city is volgens Bas Boorsma, chief digital officer gemeente Rotterdam, het inzicht dat de sleutel tot succes niet ligt in de nieuwste technologie, maar in moderne vormen van governanc, agile governance. Het gaat erom systematisch stakeholders bij elkaar te brengen, van burgers en wetenschappers tot NGO’s.

Jonathan Reichental zit tot over zijn oren in de smart city beweging en is ervan overtuigd dat de smart city beweging de komende jaren sterk in kracht zal toenemen. Hij publiceerde onder meer het boekje ‘Smart city for dummies’. Reichental bezocht smart city’s in vele landen, kijkt kritisch naar het verschijnsel, maar steekt zijn enthousiasme erover niet onder stoelen of banken.

Er worden binnen de overheid veel mooie casussen en best practices gedeeld, met name over het gebruik van data. Het delen van succes is ook belangrijk. Maar daardoor lijkt wel steeds meer de perceptie te ontstaan dat iedereen de zaken op orde heeft. Niemand durft hardop te zeggen het complex is en er meer fout dan goed gaat, maar in de praktijk stoeit iedereen met dezelfde vragen.

De gemiddelde gemeente geeft jaarlijks miljoenen uit aan de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Dat roept de vraag op hoe je ervoor zorgt dat maatschappelijke diensten ook in de toekomst geleverd kunnen blijven worden. Een glazen bol kun je daar niet voor gebruiken, data wel. Den Haag maakte op basis van data een model: het Wmo-voorspelmodel. Vanaf 20 januari kan elke Nederlandse gemeente het model gebruiken.

Karlijn Roex laat in haar boek ‘De verwarde staat: kritiek op een politiek van normaliteit’ zien hoe ruim de definitie van ‘verwarde personen’ is en hoe de definitie steeds politiek wordt gekleurd. Het is een vergaarbak van alles wat buiten de normaliteit valt. Duidelijk wordt ook dat de disciplinerende macht zijn weerslag vindt in data. Iedereen die met data werkt zou zich bewust moeten zijn van die macht.

Het ontwerp van een datagedreven organisatie zou een logisch geheel van hoofdwegen en landwegen moeten zijn. Bij de hoofdwegen kiezen we dan voor een ‘langzame’ aanpak, bij de landwegen kiezen we voor een ‘snelle’ iteratieve aanpak, zodat organisaties flexibel in kunnen spelen op veranderingen.

De Europese Unie stelt ruim 800.000, – euro subsidie beschikbaar voor het “Smart City Monitor” project. De subsidie wordt beschikbaar gesteld aan zes partijen uit bedrijfsleven, overheid en onderwijs. De Smart City Monitor geeft in een digitale tweeling van de stad meer inzicht in bezoekers- en verkeersstromen in de binnenstad.

Na de toeslagenaffaire, SyRI en de huidige discussie over de Wet Gegevensverwerking Samenwerkingsverbanden (WGS) lijkt data synoniem voor problemen. Er wordt dan ook met argusogen gekeken naar het delen en combineren van data binnen de overheid, en er komt steeds meer aandacht voor data ethiek. Die aandacht beperkt zich nu vaak tot de ethische aspecten van het delen van data, maar het niet delen van data kan net zo goed onethisch zijn.

Al negen jaar voor Google maps bestond, startte het Finse kadaster met Oskari. Op deze software draait nu niet alleen het Geoportaal van het Finse kadaster met meer dan 2000 kaartlagen. De software groeide in de afgelopen 25 jaar ook uit tot een open source framework waarmee iedereen makkelijk kaarttoepassingen kan bouwen. Hoe kregen de Finnen dit voor elkaar?

De i-Strategie Rijk is een goed uitgangspunt om een digitale transformatie vorm te geven. Zorg er wel voor dat u inzicht heeft in het proces én het IT-landschap van de huidige organisatie die als basis fungeert voor de digitaliseringsslag, want de praktijk blijkt vaak een stuk weerbarstiger. Datagedreven inzicht verkrijgen kan onder meer met process mining.

Het programma Verbeteren Uitwisseling Matchingsgegevens (VUM) organiseert de gegevensuitwisseling waarmee de arbeidsmarkt de vraag van werkzoekenden en het aanbod van werkgevers zo goed mogelijk kan matchen. VUM is een ketenprogramma van VNG, UWV en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Hoe kun je aansluiten op VUM?

De Autoriteit Persoonsgegevens is uitermate kritisch over een voorstel voor een nieuwe datakoppelwet van minister Grapperhaus (CDA, Justitie en Veiligheid) dat bij de Eerste Kamer ligt. Die wet zou de deur openzetten voor privacyschendingen die nog verder gaan dan wat er is gebeurd in de toeslagenaffaire of bij het omstreden fraudeopsporingssysteem SyRI.

De veiligheidsregio Zeeland ontwikkelt in samenwerking met de vijf zuidelijke veiligheidsregio’s een zogenaamde digital twin van Zeeland. In deze digitale kopie van de provincie, wordt data slim gekoppeld en geanalyseerd om inzicht te geven in de verschillende risico’s binnen het gebied. Zo ontstaat een ‘real time’ veiligheidsbeeld van de steden en dorpen in Zeeland.

Hoe kun je weten of een AI (Artificial Intelligence) systeem te vertrouwen is? Naast onderzoek vereist dit een continue gesprek tussen regelgevers, toepassers, onderzoekers en de maatschappij. De voorgestelde AI Regulation geeft bijvoorbeeld aan dat zoiets in “regulatory sandboxes” kan gebeuren. Zodat we niet in de situatie hoeven te belanden dat er “enge A-nummers” in een systeem zitten.

Het Strategisch Beraad is op 21 september akkoord gegaan met het Plan van Aanpak van project BODO (Bevordering Overbrengen Digitale Overheidsinformatie). Daarnaast is ingestemd met voortzetting van het project in 2022.

Een pleidooi voor secundair datagebruik. Hierdoor hoeft de zorgaanbieder vanuit al die processen en systemen slechts één verzameling van beschikbare gegevens aan te leggen die al die vragenstellers steeds opnieuw gebruiken om antwoord te krijgen.

Afgelopen week werd in Brussel gesproken over het reguleren van kunstmatige intelligentie. Steeds vaker is regulering het antwoord op de vragen die data en digitalisering met zich meebrengen. De vraag is niet eens zozeer of regulering wel het beste antwoord is, maar of de vraag wel voldoende helder is.

‘Garbage in garbage out doesn’t just apply to code. It applies to documentaries as well.’ Aldus gebruiker rcnmxgzbv in een recensie op IMDb over de Netflix-documentaire Coded Bias. De documentaire is na The social dilemma de tweede in korte tijd over ‘evil tech’ en ook deze neemt het helaas niet al te nauw met de feiten. Ze krijgen dan ook ongezouten kritiek van inhoudelijke experts.

Rondzwervend afval, geluidsoverlast, verkeersopstoppingen, gedoe met vergunningen; smart city oplossingen zorgen voor het verbeteren van de kwaliteit van leven in een stad, voor duurzaamheid en energiebesparing. Eigenlijk zou elke gemeente moeten onderzoeken of het aanleggen van een IoT-net voor smart city oplossingen van waarde kan zijn.

Met de inzet van data science wordt datagericht werken dynamisch: je kijkt niet alleen terug, maar ook vooruit. Zo geven inzichten je de mogelijkheid om proactief te reageren op wat eraan komt, waardoor het werk effectiever en vaak ook efficiënter wordt. Dat kan onder meer dankzij de inzet van algoritmes. Maar dan wel op een volledig transparante manier.

De discussie over sturen met data en de legitimiteit daarvan speelt volop, en is verder aangescherpt door de coronacrisis. De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) bracht met ‘Sturen of gestuurd worden’ advies uit over de rol van de overheid. Martiene Branderhorst, voorzitter van de ROB-werkgroep: “Het openbaar bestuur heeft nog een achterstand in te halen, we moeten nu voorkomen dat het uit onze handen glipt.”

De nieuwe D66-belofte op het gebied van digitalisering is een groot voorstander van werken in korte cycli. “We moeten ons niet gek laten maken.” Een flitsgesprek met het kersverse Tweede Kamerlid Lisa van Ginneken: doelbewust en overwogen. “We moet investeren in techsoevereiniteit. Als Europa moeten we op eigen benen kunnen staan.”

Er zijn strategieën nodig om verantwoording af te leggen over de toepassingen van geautomatiseerde besluitvorming. Archivering van opbouw, output en effect van algoritmes zal deel moeten zijn van ons archief voor de toekomst. Het archiefonderzoek van het Verwey Jonker instituut laat zien hoe waardevol het is dat we bronnen hebben waarmee we kunnen terugblikken.

De toepassingen van Artificiële Intelligentie variëren van laag risico tot hoog risico. Eind april publiceerde de Europese commissie een voorstel voor een verordening voor risicovolle Artificiële Intelligentie. Wat houdt dit in en wat betekent dit in de praktijk?

De wil bij ambtenaren om met data te werken is er zeker wel, zo blijkt uit onderzoek van Binnenlands Bestuur en Kurtosis. ‘Er is gretigheid om meer te doen met data, maar er zijn te weinig mogelijkheden’, stelt onderzoeker Johan Posseth. Het koppelen van gegevens blijkt lastig, maar ook privacyaspecten spelen een rol. Hiernaast is het analyseren van gegevens tijdrovend.

Vergezichten

Internetverbinding is in pakweg 25 jaar tijd net zo belangrijk geworden als elektriciteit, gas en water. Hoe ziet de wereld achter ons modem eruit en hoeveel internetverkeer kan onze digitale infrastructuur aan? Nederland vervult een belangrijke functie als knooppunt van internet exchanges, die honderden kleinere netwerken met elkaar verbinden.

De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) krijgt jaarlijks honderdduizenden subsidieaanvragen. Hoe lees en beoordeel je alle dossiers correct als je maar een beperkt team hebt om ze te behandelen? Antwoord: met artificiële intelligentie. De AI-software maakt een eerste analyse en selectie van alle inkomende subsidiedossiers. Johan Maas, CIO van RVO vertelt op het iBestuur Congres 2021 over het traject met IBM om AI-software te ontwikkelen met veel aandacht voor gevoelige bedrijfsdata.

Het gebruik van AI-algoritmes biedt nieuwe kansen voor bedrijven en overheidsinstanties. De Europese Commissie heeft eind april 2021 een voorstel gedaan voor de eerste Europese wetgeving op het gebied van AI. De betrouwbaarheid van AI-algoritmes kan verder vergroot worden met een nationale faciliteit waarin verschillende partijen participeren.

Vanaf 13 september starten we met de uitrol van de Masterclass Ethiek (3 podcasts en 3 webinars). In de week van 13 september releasen we de eerste podcast, daarna worden podcasts en webinars steeds afgewisseld. De eerste webinar van deze masterclass is op 20 september. Alle onderdelen zijn ook interessant om los te beluisteren of te bekijken c.q. live aan deel te nemen.

De strijd tussen hen die informatie willen beschermen (de beschermers) en hen die informatie willen achterhalen (de brekers) is al duizenden jaren oud. Het enige wat er aan dit kat-en-muisspel door de eeuwen heen is veranderd, zijn de wapens in het wapenarsenaal van de beschermers en brekers.

Ineens waren met de coronacrisis de files weg. En ze kwamen ook nauwelijks terug toen het aantal vervoerskilometers weer bijna het oude niveau bereikte. Omdat automobilisten minder met z’n allen tegelijk op pad gingen. De grote vraag is nu: hoe kunnen we deze gedragsverandering bestendigen. Slimmere inzet van data kan helpen, denken experts.

Actieve Openbaarmaking

Bij actieve openbaarmaking wachten overheden niet op vragen, maar publiceren ze zelf hun openbare informatie. Wanneer ze dat samen organiseren, wint zowel overheid als gebruiker. Dat is precies wat het Platform Open Overheidsinformatie (PLOOI) gaat doen. Zeven vragen aan projectleider Jelle Verburg van Kennis en Exploitatiecentrum Officiële Overheidspublicaties (KOOP).

Actieve Openbaarmaking

Bij actieve openbaarmaking wachten overheden niet op vragen, maar publiceren ze zelf hun openbare informatie. Wanneer ze dat samen organiseren, wint zowel overheid als gebruiker. Dat is precies wat het Platform Open Overheidsinformatie (PLOOI) gaat doen. Zeven vragen aan projectleider Jelle Verburg van Kennis en Exploitatiecentrum Officiële Overheidspublicaties (KOOP).

De geschiedenis laat zien dat IT-projecten bij overheids­organisaties lang niet altijd succesvol zijn. Verwachtingen worden niet waargemaakt omdat organisaties niet afdoende in staat zijn om te gaan met complexiteit en onzekerheden. Thomas Damen deed onderzoek naar een governance framework dat betere besluitvorming faciliteert door identificatie van de afhankelijkheden.

Als we niet leren van de tekortkomingen van het EU Digitaal Corona Certificaat, zal de voorgestelde Europese digitale identiteit nooit haar volledige potentieel waarmaken. Betrek de private sector erbij voor een beter uitgebalanceerd ontwerp dat goed is voor alle spelers in het ecosysteem. Waarbij we rekening houden met privacy, veiligheid, interoperabiliteit en gebruiksvriendelijkheid.

Een overmatig streven naar efficiëntie zet publieke waarden onder druk, zo leren we uit recente incidenten. De ‘menselijke maat’ en publieke waarden zijn daarbij soms uit het oog verloren. De slinger lijkt nu de andere kant op te bewegen, naar een sterke overheid, maar met een vrees voor het gebruik van data en de uitwisseling van data. Hoe vinden we de balans?

De vraag van werkzoekenden en het aanbod van werkgevers zo goed mogelijk matchen; dat is het ultieme doel van het programma Verbeteren Uitwisseling Matchingsgegevens, oftewel VUM. Dat klinkt eenvoudig, maar is dat niet. De uitwisseling van gegevens is ook op dit terrein nog ingewikkeld. De VNG, UWV en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid willen daar met VUM verandering in brengen.

De wijze waarop we ons bewegen door Nederland is aan grote veranderingen onderhevig. Dit heeft grote gevolgen voor organisaties werkzaam in de mobiliteitssector. Hoe bereiden bedrijven en overheden op het gebied van mobiliteit zich voor op de digitale toekomst? Hoe vertaalt zich dat in hun organisatie en investeringen in technologie?

De Tweede Kamer heeft naar aanleiding van de Toeslagenaffaire aangedrongen op een overheidsbrede scan op onterechte registraties van nationaliteit, etniciteit en geboorteplaats in risicomodellen. De eerste inventarisatie – die van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid – is bijna gereed.

Vergezichten

Een sensor is een zintuig voor een elektrisch of mechanisch apparaat. Ze kunnen als het ware ruiken, horen, zien en voelen. Wat ze aan stoffelijke zaken waarnemen en hoe ze daar elektronisch op reageren, hangt af van het type sensor en hoe ze zijn geprogrammeerd. Een ding hebben ze allemaal gemeen: ze houden ons in de gaten.

Starten met de ontwikkeling van beleid met datatoepassingen vraagt om een andere benadering en denkwijze. Aan de voorkant zullen we het gesprek aan moeten gaan over welke publieke waarden we als gemeenten, provincie of andere overheidsinstelling prioriteren. Dit betekent verder kijken dan efficiëntie, maar juist de legitimiteit van ons handelen bespreken.

Maatschappelijke vraagstukken als de energietransitie vragen om beter gebruik van data en data-analysemethoden. Ook gemeenten staan voor de uitdaging om datagedreven te werken: welke databronnen en algoritmen zijn hiervoor nodig? En hoe te werken binnen juridische kaders en met aandacht voor publieke waarden?

Datacenters werken hard aan het behalen van duurzaamheidsdoelen. De sector hoopt op zoveel mogelijk zelfregulering als het gaat om energie-efficiëntie, waterverbruik en circulaire IT-apparatuur. Michael Winterson van European Data Centre Association (EUDCA) vertelde daarover tijdens State of the Dutch Data Centers 2021.

De complexiteit en volumes van datastromen zijn hard toegenomen. Betere IT, ingericht door mensen die het primaire proces van binnen­uit kennen helpt. Meer besef van het belang van informatie­beheer voor democratische verantwoording helpt ook. Maar basisvoorwaarde is het terugbrengen van menskracht en deskundigheid naar het primaire proces.

In de afgelopen tijd is een ontwikkeling zichtbaar geworden waarbij gewone ambtenaren, zonder bijzondere bevoegdheden, het online gedrag van burgers systematisch en soms heimelijk in kaart brengen. De landmacht, de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) en ook verschillende gemeenten overtraden op een dergelijke wijze de wet. Wat is hier aan de hand?

De twijfel heeft bij mij toegeslagen. Met best een harde klap eigenlijk. Helemaal zeker weet ik het nog niet, maar steeds vaker denk ik: ik ben helemaal klaar met, wat heet, digitale transformatie. De bestaande realiteit volpompen met digital is verarmend, het voelt als zo’n reductie van wat leven is.

In het Grenzeloos Datalandschap gaan Provincie Zuid-Holland en de gemeenten Rotterdam en Den Haag kennis en vaardigheden delen op het gebied van data en technologie. Door data breed in de regio te delen wordt het volgens hen mogelijk het beleid effectiever te maken. Op 1 juni wordt het Grenzeloos Datalandschap officieel geopend.

Binnenkort organiseren Binnenlands Bestuur en iBestuur het congres ICT en Overheid 2021. Het thema is hoe IT de overheid kan helpen bij het aangaan van maatschappelijke opgaven. Ik mag er iets zeggen over de rol die bestuurders hierin hebben. Een onderwerp dat mij na aan het hart ligt, want die rol is cruciaal. Als bestuurder moet je niet alleen verstand hebben van informatietechnologie, maar ook weten wat die technologie met de samenleving doet.

Als datagestuurd werken de norm wordt, waar blijf je dan met je visie? Twee burgemeesters buigen zich in een beschouwend gesprek over deze vraag. “Het is per definitie bestuurlijk handwerk om een beslissing te nemen over dingen die niet vergelijkbaar zijn. Dat verandert niet nu data­gedreven werken steeds gangbaarder wordt.”

Vorige maand schreven verschillende media over een onderzoek van het CBS naar de relatie tussen inkomen en de kans om te overlijden aan corona. De Volkskrant vatte het samen als: ‘arm’ sterft twee keer zo vaak als ‘rijk’. Statistisch juist, de achterliggende werkelijkheid is complexer. Steeds vaker laten we de data spreken zonder de taal te begrijpen, met alle risico’s van dien.

Het verschil tussen de beste privacy­bescherming in de wereld en een papieren tijger is wel of geen handhaving. Zonder handhaving kan je de meest fantastische wetten aannemen zonder dat ze doen waar ze voor bedoeld zijn. Goed voorbeeld daarvan is de GDPR/AVG.

Overheden zijn bij uitstek in de positie om flinke slagen te maken met het slim gebruiken van data. Denk aan proactieve en snelle communicatie met de burger, smart cities, geoptimaliseerde vervoersstromen en geavanceerd watermanagement. Bestuurders staan nu voor een uitdaging: bepalen van de juiste datagovernance, dataprivacy-maatregelen en architectuur.

Beleid op datatechnologie is hard nodig de komende kabinetsperiode. Enthousiaste plannen over de inzet van big data en algoritmen moeten gepaard gaan met een even enthousiast verhaal over mensenrechtelijke waarborgen.

Algoritmes zijn eng, maar alles is minder eng met het licht aan. Zet algoritmes dus in de schijnwerpers. En licht is niet genoeg voor doorschijnendheid: een algoritme is pas transparant als het ook begrijpelijk is, voor iedereen. Net zoals controle pas democratisch is als iedereen mee kan kijken.

De superslimme samenleving komt eraan. Dat gebeurt op de vleugels van innovatieve technologieën die tot voor kort exclusief tot het domein van hightech leken te behoren. We hebben nog wel muren te slechten. Technologie moet speelser worden, makkelijker toegankelijk voor een meer diverse groep van betrokkenen. TechnoVision is een raamwerk dat speciaal daarvoor is ontworpen.

De combinatie datagebruik en privacy ligt al jaren onder een vergrootglas. Zeker ook waar het gaat om fraudebestrijding door de overheid. Toch is er veel mogelijk als we een aantal belangrijke AVG-principes in acht nemen en rekening houden met ethische aspecten.

“De Smart City is een van de belangrijkste thema’s voor BTG/TGG. Reden temeer waarom dé Branchevereniging ICT en Telecom Grootgebruikers, de Expertgroep Smart Society heeft opgezet met onder andere als onderdeel ‘Smart City.’ De Expertgroep bestaat onder meer uit partijen uit de achterban en opereert als aanjager om te komen tot oplossingen voor een smart sustainable city”, aldus Petra Claessen CEO BTG/TGG.

Actieve Openbaarmaking

Jacqueline Rutjens, directeur van het Rijksprogramma Duurzaam Digitale Informatiehuishouding (RDDI), is initiatiefnemer van de Actieve openbaarmaking. “Dit onderwerp raakt steeds weer het nieuws. Het leeft! De overheid maakt nu al veel informatie actief openbaar; ambtenaren zijn trots op hun werk en willen de samenleving daar graag bij betrekken. Maar wordt die informatie ook gevonden?”

Allerlei initiatieven bestaan en ontstaan om gecontroleerd data te delen en te interpreteren zonder tussenkomst van mensen. Maar niet iedereen kan profiteren van deze kansen.

Gemeenten willen mee in de digitaliseringsslag en op dit punt niet onderdoen voor andere gemeenten. Pas op, waarschuwen onderzoekers van de Utrecht Data School. Een dataproject vereist goede verantwoording en inbedding van publieke waarden. De ethische discussie over deze waarden wordt nu te vaak in de weg gezeten door een onontkoombare drang naar innovatie.

Techmastodonten als Google en Facebook willen veel meer dan enkel een sterke marktpositie verwerven. Daarom is het betreurenswaardig dat de aankoop van Fitbit door Google niet als een ouderwets competitievraagstuk beoordeeld werd door de Europese Commissie. Marktmacht als enige criterium voldoet niet meer om overnames in deze sector te beoordelen.

Veel dataprojecten binnen de overheid struikelen nog voor ze begonnen zijn. Niet vanwege privacy bezwaren of haperende technologie, maar simpelweg door kwalitatief onvoldoende goede data. Tijd om eigenaarschap en rentmeesterschap op het gebied van data te organiseren binnen alle overheden.

Doordat politieke partijen hun verkiezingscampagne steeds meer via sociale media voeren, krijgen zij beter zicht op hun potentiële kiezers. Tegelijkertijd krijgen die kiezers juist minder zicht op hoe partijen opereren. Hoog tijd voor meer openheid over microtargeting. De data die platforms gebruiken om hun bezoekers in verschillende doelgroepen in te delen, kunnen op een minder frisse manier zijn verkregen. De platforms kunnen de politieke partijen ook verschillend behandelen.

Actieve Openbaarmaking

De democratie, de onafhankelijke rechtsstaat, een ambtenarenapparaat zonder corruptie: in Nederland vinden we het vanzelfsprekend. Toch is het dat niet; het kan snel aftakelen en het moet altijd beter, waarschuwt Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International Nederland. Een goede informatiehuishouding is essentieel voor de integriteit van de overheid, de geschiedschrijving en voor de analyses en eventuele onderzoeken achteraf.

De wereld om ons heen verandert alsmaar rapper. Belangrijke oorzaak: klimaatverandering. Ook in Nederland zijn de gevolgen daarvan niet te onderschatten. Periodes van hevige regenbuien afgewisseld met periodes van extreme droogte, met als gevolg wateroverlast of uitdroging van de bodem. Genoeg water is van levensbelang en het is aan de waterschappen om de toevoer optimaal te houden.

‘Van wetten en worsten wil je niet weten hoe ze gemaakt worden.’ Ofwel: de overheid weet wat goed is voor u. Dat moet anders en het kan ook anders, zo laat de open en transparante ontwikkeling van CoronaMelder zien. Onze oproep: Wees transparant, omarm kritiek en handel op basis van vertrouwen. Dat leidt tot beter beleid en een groter draagvlak. Geslotenheid is niet meer van deze tijd.

Bijna twaalf procent van de Nederlandse stroom gaat naar datacentra. En dat percentage groeit snel. Als we niet oppassen dan gaat straks een meerderheid van onze stroom naar het verwerken van data. Een regelrechte bedreiging van onze klimaatdoelen? Volgens hoogleraar Ton Backx is ICT juist onmisbaar in een duurzame wereld.

People are more predictable than particles, zo zei de Britse natuurkundige Stephen Wolfram jaren geleden al. Zijn gelijk wordt steeds duidelijker zichtbaar in hoe bedrijven omgaan met data over ons gedrag. Mocht u denken dat u uniek bent en dat uw gedrag niet voorspelbaar is: u zit ernaast. De werkelijkheid is dat we allemaal kuddedieren zijn en ook dat daar veel geld mee te verdienen is door Big Tech.

Digitale Zaken

Data delen beter organiseren is dé kans voor Nederland om succesvol te zijn in AI. Als we nu beginnen hebben we in 2024 het ecosysteem voor AI data delen gerealiseerd. Laten we met elkaar afspraken vormgeven, leren van technische implementaties en adoptie stimuleren. De werkgroep Data Delen van de Nederlandse AI Coalitie heeft een programma opgezet om dit te realiseren. Aan het einde van 2024 moet er een zichzelf financierend ecosysteem zijn gerealiseerd en heeft Nederland een wereldwijde koppositie in AI.

Kathalijne Buitenweg vertrekt na vier jaar uit de Tweede Kamer, met als nalatenschap een nieuwe Vaste Kamercommissie voor Digitale Zaken. “Digitalisering wordt niet politiek gemaakt”, constateert de parlementariër voor GroenLinks.

De ontwikkeling van kunstmatige intelligentie volledig aan markt en wetenschap overlaten is vragen om grote problemen. Daarom een nadrukkelijke oproep aan de politiek om met een brede maatschappelijke discussie over KI het initiatief (deels) naar zich toe te trekken.

'Van beleids- naar datacyclus'

Beleid dynamiseert niet, beleid zet vast. Het gebruik van data bewerkstelligt daarentegen juist het tegenovergestelde. Data dynamiseert namelijk wel. Met data hebt je het middel in handen om het narratief, het verháál over de opgave, telkens opnieuw en met steeds andere accenten te verwoorden.

Kun je voorkomen dat AI de foute kant opgaat? In dit whitepaper meer over hoe empathie, transparantie, eerlijkheid en verantwoordelijkheid (het toepassen van) AI kunnen verbeteren, voor zowel de organisatie als het algemene belang.

Cloud is een klein woord voor een complexe wereld waarin betrouwbaarheid en veiligheid van groot belang zijn, maar niet altijd zeker. Samen­werkings­verband de Online Trust Coalitie zoekt naar een manier waarop betrouwbaarheid en veiligheid relatief eenvoudig aangetoond kunnen worden.

Digitale Zaken

Het aanstaande regeerakkoord moet werk maken van data en met concrete plannen komen op het gebied van de digitale infrastructuur, datavaardigheid en veilig en verantwoord datagebruik. De komst van een vaste Kamercommissie voor digitale zaken biedt geen antwoord op de lacune voor dit onderwerp in de politieke programma’s en het debat.

Een gebrek aan verantwoordingsplicht binnen de private sector zal ertoe leiden dat de verantwoordelijkheid voor AI-regulering in de komende vijf komt te liggen bij overheden. Dit is een van de conclusies uit nieuw wereldwijd onderzoek van Pegasystems. Onderzoeksbureau iResearch ondervroeg 1350 respondenten op managementniveau in zeven verschillende marktsectoren in twaalf landen.

Nederland staat met 66.527 incidenten op de tweede plek met het hoogst aantal gemelde datalekken in Europa sinds de invoering van de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) in mei 2018. Alleen Duitsland deed meer officiële meldingen van datalekken (77.747).

Machine learning

Met machine learning worden data op een geautomatiseerde manier onderzocht. Daardoor kun je patronen herkennen waar gemeenten, bijvoorbeeld, hun armoedebeleid mee kunnen verbeteren. Gemeenten, startups en kennisinstellingen werken samen in het machine learning lab in Eindhoven.

'Van beleids- naar datacyclus'

Van beleidscyclus naar datacyclus? We zitten al lang in de datacyclus, betoogt Guido Muller. Technologische transitie gaat altijd hand in hand met bestuurlijke veranderingen. Alleen bij provincies, waar Paul Strijp en ondergetekende werkzaam zijn, houdt het relict beleidscyclus nog relatief lang stand.

'Van beleids- naar datacyclus'

Waar gaat het in de kern om in het debat over de beleids- of datacyclus? Dat in een cyclus ingegrepen kan worden op basis van context, duiding en menselijke maat, stelt IT consultant Walter van de Berg. Want data zijn als kakkerlakken. Als ze er eenmaal zijn kom je er nooit, nooit, nooit meer vanaf. Zorg er voor dat er iemand is die de aan/uitknop kan drukken.

College artificial intelligence #2

Als je de kranten mag geloven kun je artificiële intelligentie werkelijk overal toepassen. Van tekst herkennen, tot de diagnose van borstkankergezwellen. Hoe komt het dat deze technologie zo breed inzetbaar is? In zijn eerste iBestuur-college benadrukte professor Chris Verhoef dat AI een vorm van statistiek is, en dat een prozaïsche naam als zelflerend niets anders betekent dan het vinden van de beste coëfficiënten, zodat de fout van de antwoorden zo klein mogelijk is.

'Van beleids- naar datacyclus'

Van beleids- naar datacyclus? Het gaat volgens Ard Schilder nog niet overal even snel en met volle overtuiging, maar het concept datagedreven werken is binnen het openbaar bestuur al redelijk gemeengoed geworden. Willen we verdere stappen zetten, dan is het nodig een kanteling te maken naar ‘data voor mensgedreven werken’.

'Van beleids- naar datacyclus'

Van beleids- naar datacyclus? In de visie van Agnes Dinkelman gaat het vooral om begrijpen. De processen en de verantwoording van die processen staan te vaak centraal. Dat helpt een burger niet of nauwelijks. Precieze data brengen de werkelijkheid preciezer in beeld. We moeten de zaak 360 graden rondom het onderwerp in beeld zien te krijgen.

Is het zonder meer strafbaar stellen van deep fake technologie in algemene zin wenselijk? Of lost zo’n verbod niets op?

'Van beleids- naar datacyclus'

De beleidscyclus kan op de schroothoop en het alternatief is de datacyclus. Ik vind dat de beleidscyclus niet meer werkt, maar vindt de datacyclus bij nader inzien geen goed alternatief. De panelleden van het Thuisdebat zijn het daar weliswaar mee eens, maar komen niet met een alternatief.

Actieve openbaarmaking binnen de overheid

Actieve openbaarmaking. Het is een nobel streven, maar wat betekent het in de praktijk? Hoe ga je als Rijksoverheid bijvoorbeeld om met de meer dan miljard mails die je jaarlijks te verstouwen krijgt? En wat is straks de rol (en de kracht) van de Woo (de Wet open overheid)? Tijdens de Dag van de Actieve Openbaarmaking stonden dit soort vragen en issues centraal. Conclusie: er worden binnen de overheid flinke stappen gezet, maar er zijn ook nog de nodige beren op de weg. Een korte impressie van het ochtendprogramma.

'Van beleids- naar datacyclus'

In iBestuur online van 27 augustus pleitten Jan van Ginkel en Paul Strijp voor het op de schroothoop gooien van de beleidscyclus en deze te vervangen door een ‘datacyclus’. Hein Corstens heeft nog een andere route: Handhaaf de beleidscyclus, maar dan met de data centraal.

De gemeente Apeldoorn tekent de ‘City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’, maar wat betekent die stap eigenlijk?

Van voorspellend rekenmodel tot en met zelfbewuste levensvorm, de potentie van artificiële intelligentie (AI) is net zo verwarrend als veelbelovend. Moeten gemeenten eigenlijk ook iets met AI? Zo ja, hoe dan en – ook best belangrijk – hoe vooral niet?

Je bent bestuurder in coronatijd die de overheid nog wat beter en opener wil maken? Lees dan vooral verder!

De cultuursector krijgt door corona harde klappen. Hierdoor zijn de meeste makers en podia meer bezig met overleven dan met het nadenken over de toekomst. Toch zou de sector deze crisis moeten aangrijpen om versneld te digitaliseren. Kleine en grote spelers kunnen dan profiteren van de mogelijkheden van digitale technologieën en nog beter aansluiten op het publiek, dat zich steeds meer online oriënteert, boekt en consumeert.

In de beginjaren was social media nog echt sociaal. Inmiddels is het een bedrijfstak die ons verslaafd wil maken én houden.

Het instellen van een vaste commissie Digitale Zaken is een flinke stap in de juiste richting, maar we zijn er nog niet.

Corona maakt glashelder dat de digitale wereld al langer de echte realiteit is, verrijkt met fysieke elementen.

Artificiële Intelligentie (AI) ontwikkelt zich razendsnel en overstijgt landsgrenzen. Hoe leiden we de wereldwijde ontwikkeling van verantwoorde AI in goede banen? Volgens moraalfilosofe Katleen Gabriels (Maastricht University) ligt de sleutel voor morele technologie bij interdisciplinair onderwijs, vertelt ze in een interview met Arine van Heeswijk voor het Rathenau Instituut.

Digitale transparantie kan voor iedereen werkdrukverlagend werken en de te nemen stappen daarvoor zijn te overzien.

De beleidscyclus moet nodig op de schroothoop. Deze cyclus staat voor een methode die steeds minder met de werkelijkheid te maken heeft. In die werkelijkheid immers staat data centraal. Jan van Ginkel en Paul Strijp vinden dat we op zoek zullen moeten naar een nieuwe methode. Is de datacyclus een goed alternatief?

“Overheden en ziekenhuizen zijn dag en nacht in touw om te zorgen dat burgers en patiënten veilig zijn. Bedrijven zijn bezig te overleven en te zorgen dat zij banen kunnen behouden voor al hun mensen. Daar gaan wij niet bij staan met onze vinger omhoog en de privacywetgeving onder de arm.” Deze uitspraak van Aleid Wolfsen, voorzitter van de AP, aan het begin van de coronacrisis, deed de wenkbrauwen fronsen. Wettelijke bescherming van onze grondrechten is niet bedoeld voor als de zon schijnt, maar juist voor guur weer.

De platformsamenleving - deel 2

Hoe willen we dat onze toekomstige samenleving eruitziet en wat betekent dit voor het ontwerp van digitale platformen? Wat kunnen overheden doen om de ontwikkeling van een inclusieve platformsamenleving in goede banen te leiden? Kunnen overhden dat? Maurits Kreijveld praat ons in twee delen bij. “Hoe kan ‘iedereen’ profiteren van het succes van platformen en hoe kunnen ze onze samenleving versterken?”

Tijdens de coronacrisis gaat het technologisch optimisme hand in hand met zorgen over onze privacy en andere grondrechten. Slimme steden moeten zich bij alle optimisme óók de vraag stellen: wat zijn de effecten van digitale technologie op onze inwoners? Volgens Paul Strijp is het allerminst zeker dat die inwoners er beter van worden.

Als de hele wereld verandert door digitalisering en technologisering, geldt dat ook voor onszelf. Ook wij moeten veranderen.

Waar liggen de (ethische) grenzen bij het gebruik van ‘big data’ en wie bepaalt die grenzen? En wat is daarbij de rol van de overheid?

Waarom we sociale platformen niet als enige verantwoordelijk mogen houden voor het bewaken van onze democratie.

In deze coronatijd draait veel om vertrouwen. Het vertrouwen van burgers in de overheid, de wetenschap en de media.

Technologische innovaties kunnen veel voor de mensheid gaan betekenen. Qua gezondheid en kwaliteit van leven. Ze maken ons leven leuker en gemakkelijker. Maar technologische innovaties hebben ook schaduwzijden. Die morele en maatschappelijke zorgen moeten we serieus nemen. Om geen Victor Frankenstein te worden.

Een volgapp lijkt een goed middel in de strijd tegen het coronavirus, maar er kleeft een groot aantal risico’s aan.

Welke rol spelen nabijheidsapps wanneer we na de lockdown weer intensiever met anderen in contact mogen komen?

Artificiële intelligentie (AI). Vrijwel iedereen legt de woorden anders uit. Over één ding is iedereen het wel eens: door gebruik te maken van AI kunnen processen sneller én slimmer worden uitgevoerd. Ook gebruikers van locatiedata zien steeds vaker de voordelen in van AI. “Op het gebied van mobiliteit en veiligheid, beheer openbare ruimte en mutatiesignalering basisregistraties heeft AI veel potentie”.

Uitbraken van virussen en andere crises in het verleden laten zien dat burgers via online platformen een grotere rol kunnen spelen bij het beheersen van een crisis én het organiseren van hulp. Ondanks dat er al ervaring is opgedaan met zulke platformen wordt er nu bij de coronacrisis nauwelijks gebruik van gemaakt. Wat zijn de mogelijkheden en waarom worden ze zo weinig benut?

Eind vorig jaar benoemde Daan Rijsenbrij niet alleen de IT-problemen van de overheid, maar hij kwam ook met een IT-Deltaplan. Martijn Sasse en Gijs van Schouwenburg stellen een andere aanpak voor, gestoeld op twee wijzigingen in het denkmodel over digitalisering in de publieke omgeving: digitalisering is een beleidsveld en het IT-fundament voor digitalisering is geen intern vraagstuk van de overheid. Deel 2.

Middenin de digitale storm is het tijd voor een pas op de plaats. Het is tijd voor vertraging, voor rust, wijsheid en ruimte.

IT-problemen oplossen of transitie naar een digitaal tijdperk?

Eind vorig jaar benoemde Daan Rijsenbrij niet alleen de IT-problemen van de overheid, maar hij kwam ook met een IT-Deltaplan. Martijn Sasse en Gijs van Schouwenburg stellen een andere aanpak voor, gestoeld op twee wijzigingen in het denkmodel over digitalisering in de publieke omgeving: digitalisering is een beleidsveld en het IT-fundament voor digitalisering is geen intern vraagstuk van de overheid. Deel 1.

Techmologie is mooi, maar de mooie kanten zijn soms zo aanlokkelijk, dat we niet nadenken over de nadelen. Die zorgen komen later pas. Wat de grote digitale platforms betreft, zijn de zorgen er nu al en ze zijn groot. “Socialmediaplatforms hebben echte tastbare macht vergaard en bepalen de grenzen van vrije meningsuiting en zijn een enorme factor in het democratisch proces.”

Digitale kwetsbaarheid

“Nederland niet klaar voor digitale ramp” kopte de Telegraaf afgelopen september. Aanleiding: het WRR-rapport ‘Voorbereiden op digitale ontwrichting’. Wat blijft er over van een digitale samenleving als ‘digitaal’ ophoudt te functioneren? Inzet van nog meer technologie klinkt even onlogisch als zinloos. De oplossing zit grotendeels in ‘terug naar start’.

Wat is er het afgelopen jaar goed gegaan als het gaat over de digitale transparantie van de overheid en wat kan beter?

Is er iets te doen tegen nepnieuws? Ja, bijvoorbeeld door berichten te voorzien van een digitale handtekening.

Zouden wij burgers in beweging komen als wij de waarde van onze gegevens zelf kunnen inzien en regisseren?

Hans Tijl zwaait af als directeur geo-informatie bij BZK

Geo-informatie biedt veel kansen en is bij verschillende vraagstukken die de economische, maatschappelijke en politieke agenda bepalen, van groot belang. Vaak zelfs randvoorwaardelijk. Hans Tijl vindt dat we daar best trots op mogen zijn, maar hij ziet ook een keerzijde. Over wat mag en niet mag. Een debat daarover vindt hij noodzaak.

Wat is betekenisvolle transparantie nu tal van besluiten zijn gebaseerd op gegevens van allerlei organisaties?

Grootschalige koppelwetten als SyRI zijn onderdeel van een Grote Stap Voorwaarts naar een digitale controlemaatschappij, waarin al onze persoonsgegevens fair game zijn voor de overheid en iedere burger bij voorbaat verdacht is. Volgens het Platform Bescherming Burgerrechten bedreigt deze tendens het functioneren van de rechtsstaat en moet deze een halt worden toeroepen.

Op veel plekken in het land verschraalt de lokale journalistiek en niet zelden is er geen geld meer voor een politiek verslaggever op de perstribune van de Raadszaal. Tegelijkertijd worden tal van taken overgeheveld van het Rijk naar het lokale bestuur. Het is een gevaarlijke combinatie die een gezonde controle op de democratie in de weg staat.

Kamerleden praten al jaren over transparantie en open source, maar praten is nog iets anders dan ook echt doen.

De AVG resulteert in redelijk wat huiswerk voor gemeenten met smart city-ambities, zoals het uitvoeren van een DPIA.

Een breed gedragen wens in smart city projecten is om stadsleven te kunnen visualiseren en voorspellen. De stad van de toekomst lijkt het best tot leven te komen door middel van beeld, maar in hoeverre weerspiegelt het de werkelijkheid, en wie profiteert van de inzichten?

Wie werkt aan de smart city, moet zich ook afvragen welke problemen we tegenkomen en hoe we die oplossen.

Wie echt een smart city wil worden, moet beginnen bij het nadenken over kaders, principes en processen die veranderen.

Een veilige en leefbare openbare ruimte: daar neemt de overheid de verantwoordelijkheid voor. Maar hoe zit het met een toegankelijke en veilige digitale openbare ruimte? Gemeenten, VNG en hun partners ontwikkelen principes voor de digitale stad.

“De recent ingediende nota over online identiteit en regie is een prima initiatief, maar het helpt primair niet om de problemen bij het gebruik van basisgegevens door de overheid op te lossen.” Dat zegt Dirk Schravendeel. Hij ziet liever dat de term ‘regie op gegevens’ alleen gebruikt wordt in situaties waarin burgers zelf gegevens verstrekken en zelf ook iets te kiezen hebben.

De echte vraag bij stedenbouw is niet hoe de stad er uit ziet, maar hoe het stedenbouwkundig ontwerpproces verandert.

Met klaagrobot Paaltje worden de rollen omgedraaid en krijgt de digitaliserende overheid een koekje van eigen deeg. Met Paaltje kun je in een handomdraai bezwaar maken tegen ontwikkelingen in jouw buurt. Het apparaat is gekoppeld aan je locatie en signaleert wanneer een bezwaar bij de gemeente wordt ingediend.

Zitten we in de greep van partijen als Google, Facebook of Amazon en zijn we daarmee reddeloos verloren? Nee! Wel moeten we grenzen trekken en bijsturen. Niet alles wat kan, mag ook.

Open data kan een belangrijke bouwsteen zijn voor versterking van de democratie, maar wie voelt zich nu écht verantwoordelijk voor het beschikbaar stellen van deze informatie?

De politie experimenteert met nieuwe technologie. Op zich is daar niets mis mee, maar dan moet het ook openstaan voor kritiek en geen moeilijke vragen onbeantwoord laten.

Zonder dat we dat altijd door hebben, sturen de in open data ingebakken normen ons bestuur een bepaalde richting op. Het feit dat open data zich ver in de hoogte heeft gevestigd op een zogenaamde ‘moral highground’, gecombineerd met het experimentele karakter daarvan, maakt het lastig het toe te passen binnen het alledaagse bestuur.

Een stad mag dan energiezuiniger of veiliger worden dankzij digitale data en technologie, maar hoe kom je daar? Hoe maak je de juiste keuzes en ben je genoeg deskundig?

In toenemende mate zoeken gemeenten de samenwerking met burgers op bij het formuleren van beleid, oplossen van problemen en het in standhouden van publieke voorzieningen. Naast reguliere ‘offline’ kanalen beschikken gemeenten over een krachtig communicatiemiddel: sociale media. In de praktijk is effectieve inzet van sociale media bij samenwerking met burgers behoorlijk ingewikkeld. Enzo Falco en Reinout Kleinhans doen een aantal aanbevelingen om dit beter te organiseren.

De discussie over smart city gaat op dit moment heel erg over ‘smart’ en veel minder over ‘city’. Wat we, volgens Jan-Willem Wesselink van het smart city platform Future City, nodig hebben is een visie op de stad die als uitgangspunt kan dienen om echt smart te worden.

Voor steden met een smart city-ambitie is het belangrijk om de wettelijke kaders helder te krijgen, want een smart city kan niet zonder een doordacht juridisch fundament.

Stel, Google staat morgen op de stoep met een tool die helpt om steden beter te maken. Reuze handig en gratis ook nog, maar welke vragen stel je dan als bestuurder?

De smart city heeft geen nieuwe stedenbouwers en planologen nodig, maar professionele ontwerpers die begrijpen dat technologisering het nieuwe normaal is.

Steden en dorpen veranderen sterk door internet en technologisering. Maar hoever kan die ontwikkeling gaan? Kunnen algoritmes de ruimtelijke ordening overnemen? En kan de stad dan uiteindelijk zichzelf besturen?

Vijf open data ontwikkelingen

Open data zijn overal. We navigeren er op los in het verkeer, gebruiken Buienradar om de regen te ontwijken, zoeken de handigste routes voor het OV en bestellen eten online. We bekijken informatie over zorg en scholen en de uitgaven van overheden. In veel van deze gevallen gebruiken we open data, vaak zonder dat we het in de gaten hebben. Op 3 maart is het internationale open data dag. Een mooi moment om stil te staan bij de stappen die zijn gezet en nog volgen.

Of het nu gaat om het opsporen van risicoburgers of het aannemen van een nieuwe collega, overheden en bedrijven maken steeds meer gebruik van automatische beslissingen door algoritmen. Een van de grootste misverstanden over algoritmen is dat ze ‘unbiased’ zijn en daardoor rechtvaardige beslissingen nemen. MediaLab SETUP wil een breed maatschappelijk debat stimuleren over de vraag hoeveel en welke besluitvorming we bereid zijn om van algoritmen te accepteren.

De toenemende databerg biedt legio kansen. Op economisch terrein, maar zeer zeker ook bij het oplossen van maatschappelijke en sociale problemen. Maar voor Albert Meijer roept de databerg ook vragen op: Hoe ga je om met commerciële partijen die data inbrengen of hoe zorg je ervoor dat bij het inrichten van een slimme stad ook de ethische aspecten worden meegenomen?

Het nieuwe regeerakkoord is slecht nieuws voor diegenen die geloven dat de digitale transformatie in volle gang is en dat ons openbaar bestuur daar een cruciale rol in zou kunnen vervullen.

Sinds zaterdag 1 juli is de BGT verplicht voor overheden en organisaties die in opdracht van de overheid werken. Maar daarmee is het werk niet klaar. Eigenlijk begint het nu pas.

“Data wordt de belangrijkste grondstof in onze samenleving”. Aan het woord is Rein Zijlstra, wethouder van de gemeente Zeewolde. “Het moet in onze genen zitten om daar zorgvuldig mee om te gaan. Bewustzijn is mooi, maar eigenlijk moeten we allemaal onbewust bekwaam worden.”