Digitalisering en democratie

Mijn verwachtingen waren hoog gespannen, maar ‘Doe zelf normaal’ van Maxim Februari stelt niet teleur. Met zijn analyse dat data en algoritmes ook de architectuur van besluitvorming en daarmee de basale werking van onze democratie veranderen, gaat hij een spade dieper dan het gros van de boeken over dit thema. Concrete oplossingen geeft hij echter niet.

Een groot deel van mijn leven als burger speelt zich tegenwoordig online af. Hierbij gebruiken bedrijven, maar ook de overheid, mijn data om beslissingen te nemen. Ik zou hierin door de overheid beter begeleid willen worden. Waarom zit er bij de apps die ik via de appstore kan downloaden bijvoorbeeld geen ‘kijkwijzer’?

Hoe zorgen wij ervoor dat de democratische rechtsstaat Big Tech overleeft? Hoe kan het recht tegenwicht bieden aan de machtspositie van deze bedrijven? Met die vragen is onlangs een onderzoekscommunity van prominente Big Tech-onderzoekers opgericht. De komende weken publiceren zij hun artikelen op iBestuur.

De politiek heeft geen grip op digitalisering stelt Kees Verhoeven in ‘De democratie crasht’, maar toezicht wordt wel heel lastig als de structuren van die overheid zelf al zijn vervangen, zoals Maxim Februari schrijft in ‘Doe zelf normaal’. Laura de Vries legde beide boeken eens naast elkaar en schreef een recensie.

“Automatiseren van wetgeving behelst primair het goed managen van kennis; heel lang een kwestie van de I, het scherp krijgen van informatie. En vooral ook van de C, communicatie tussen betrokken partijen uit alle disciplines. Als die I en C op orde zijn, dan hoeft het inrichten en beheren van de T niet meer zo ingewikkeld te zijn.” iBestuur sprak met Mariëtte Lokin.

Het debat over de Omgevingswet versmalt zich dusdanig tot de staat van de gemeentelijke automatisering dat de achterliggende doelen (‘eenvoudig beter’) uit beeld zijn geraakt. Kan de initiatiefnemende burger straks met de wet en de ict uit de voeten?

4,5 miljoen mensen hebben problemen met het gebruiken van websites en apps van de overheid. 16 maart wordt een dashboard gelanceerd dat in één overzicht laat zien hoe toegankelijk de websites en apps van de overheid zijn. 25 procent van de geregistreerde websites en apps voldoen nog niet aan de wet rond digitale toegankelijkheid.

Een uniek boek. Verhoeven koppelt zijn analyse vanuit het binnenste van ons parlement aan gedegen wetenschappelijke inzichten. Hij slaagt er bovendien in zijn zorgen over de invloed van digitalisering op onze democratie over te dragen. Alleen zijn voorstellen voor een gezonde democratie maken een erg rationele indruk. Terwijl Verhoeven juist betoogt dat de mens niet rationeel is.

Provincies wachten grote uitdagingen, zoals de software van de Omgevingswet, nieuwe security-wetgeving en algoritmeregisters. In partijprogramma´s komen IT-dossiers zoals security, aanbestedingen en algoritmen echter weinig aan bod. iBestuur, AG Connect en Binnenlands Bestuur analyseerden 144 provinciale partijprogramma’s.

Met spyware in de handen van zo’n beetje iedere nationale regering in de EU is de machtsbalans tussen Europese burgers en hun overheid drastisch uit het lood. Machtsdenken over privacy is een vereiste voor de fase waarin dit politieke onderwerp is beland.

De praktijk van de legalisatie van een handtekening bij een notaris wordt aangegrepen voor een bespiegeling over verlammend monopolisme en over bekrompen onwil om bestaande open digitale identiteiten in te zetten.

Eind 2022 vond in Rome de Europese bijeenkomst van het Open Government Partnership plaats. Positieve voorbeelden waren er genoeg voor ons land. En we hebben het gelukkig ook steeds meer over openheid in ons land, zeker na de toeslagenaffaire en de invoering van de Woo. Maar vaak weten we nog niet hoe, en ontbreekt de echte drijfveer. Een vrij verslag.

De democratie crasht. Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Kees Verhoeven laat zien hoe digitalisering hierbij een hoofdrol heeft gespeeld. Vooral de kwalijke invloed op de psyche en het gedrag van mensen baart zorgen. Daar moeten we iets aan doen! Echter het beleid ten aanzien van digitalisering gaat hier nauwelijks over.

Digitalisering heeft de relatie tussen burger en overheid ingrijpend veranderd. Een falende digitale dienstverlening kan burgers vermorzelen. De overheid moet hierin nadrukkelijk de verantwoordelijkheid nemen, stelt voorzitter Corien Prins van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). 16 februari gaf ze de derde Digitale Burgerschapslezing.

Gemeenten en ministeries laten politiek-bestuurlijke afwegingen nog wel eens prevaleren boven de privacyregels van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Dit blijkt uit onderzoek Pro Facto en Hooghiemstra & Partners, in opdracht van het WODC. Uitvoeringsorganisaties zijn meer gewend aan het werken met databestanden.

Een burgemeester is niet bevoegd een online gebiedsverbod op te leggen oordeelde de bestuursrechter in Utrecht onlangs. Met een ‘openbare plaats’ wordt in de APV een fysieke plaats bedoeld. Een online bericht waarin opgeroepen wordt tot demonstratie behoort daar niet toe. Ook mag de vrijheid van meningsuiting niet beperkt worden.

Betaalzaken kunnen steeds meer digitaal geregeld worden, maar dat blijkt voor 2,6 miljoen Nederlanders van 18 jaar en ouder niet gemakkelijk. Dit blijkt uit onderzoek van De Nederlandsche Bank. Het risico van tweedeling in de maatschappij neemt hierdoor toe, waarschuwt de bank.

Als je weet dat wetten in de praktijk software worden, dan moet je de ruimte en flexibiliteit expliciet regelen. Want waar ruimte in wetten er als vanzelf is als je iets níet regelt, moet je die ruimte in software expliciet scheppen. Lees het verhaal van Evert, onderdeel van een onderzoek van Stichting Kafkabrigade in het kader van de Staat van de Uitvoering 2022.

Chatberichten van bewindslieden en bestuurders zijn van blijvende waarde, ook voor toekomstig historisch onderzoek. Daarom moeten deze chatberichten blijvend worden bewaard en gearchiveerd, adviseert het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (ACOI).

Ministeries willen burgers beschermen, maar gaan hierbij te ver in het controleren van diezelfde burgers, stelt oud-Kamerlid Kees Verhoeven. Met de inzet van nieuwe technologie wordt dan (te) veel data verzameld waarmee burgerrechten worden geschonden. Zijn boek ‘De democratie crasht’ is uitgekomen, hij is deze dagen op tournee.

Vrijwel alle gemeenten in Nederland verlenen in meer of mindere mate hun diensten digitaal. Om een goede digitale gemeente te worden, moet er meer gebeuren. Hoe zorg je als gemeente bijvoorbeeld dat álle inwoners een stem hebben in de digitale gemeente? Dat bleek het overkoepelende thema tijdens een expertmeeting van de gemeente Amsterdam rondom de Digitale Stad.

Digitalisering is een zegen, biedt grote kansen en hoe dan ook kunnen we niet meer zonder. Maar er zijn ook serieuze keerzijden. Als we onze economie, samenleving en democratie in de toekomst gezond willen houden moeten we remedies vinden tegen het verkeerde, verslaafde en dwangmatige gebruik van big data, social media en smartphones.

Gemeenten gaan niet mee met de nieuwe invoeringsdatum van 1 juli 2023. Tijdens de Algemene Ledenvergadering van de VNG op 2 december jl. stemde 94 procent van de leden voor de motie dat er minimaal zes maanden moeten liggen tussen het moment dat de Eerste Kamer besluit over de Omgevingswet en de datum van invoering.

Het Europees Parlement onderzoekt misbruik van spyware door over­heden, bedoeld om georganiseerde misdaad op te sporen en aanslagen te voorkomen, maar die wordt ingezet om journalisten, oppositiepolitici en regeringscritici te bespioneren. Dit baart grote zorgen. Het is tijd dat meer mensen bezorgd worden over de ernstige devaluatie van de democratie.

Een slimme stad maakt gretig gebruik van data en technologie en doet dat verantwoord. Dat klinkt simpel, tot we op zoek gaan naar de spelregels waaraan slimme steden moeten voldoen. Die blijken nog ontoereikend. Publieke waarden vragen om kaderstellende wet- en regelgeving. Digitalisering stimuleert overheden actief aan de slag te gaan met ethiek.

Partijen als Apple of Google schermen hun nieuwe toepassingen graag af voor de concurrent om daarmee hun eigen klantenbestand te vergroten. Eurocommissaris Margrethe Vestager begrijpt dat heel goed en wil al te machtige afgeschermde bolwerken voorkomen. Interoperabiliteit is het toverwoord.

Lisa van Ginneken, meest digibewust Kamerlid 2021, stopt met het sociale medium Twitter. Volgens haar is het geen plek van gesprek, maar van haat. Twitter-discussies sijpelen vrijwel altijd door naar talkshowtafels, krantenpagina’s en Kamerdebatten. En zo bepaalt Twitter ons maatschappelijk debat met een verdienmodel gebaseerd op tegenstellingen.’

Op het proces van burgemeestersbenoemingen berust geheimhouding. Voor het schenden hiervan kunnen gevangenisstraffen en boetes worden opgelegd. Toch gebeurt het regelmatig dat namen van kandidaten worden ‘gelekt’. Tegen opzettelijk lekken is geen kruid opgewassen. Lekken vanuit slordigheid of onwetendheid is te voorkomen.

Staatssecretaris Uslu (Cultuur en Media) wil dat elke gemeente een toekomstgerichte bibliotheekvoorziening heeft. Gaten in het fysieke bibliotheeknetwerk moeten worden gedicht en online bibliotheken uitgebreid. Gemeenten moeten er voor zorgen dat de toegang tot bibliotheken in de toekomst is gewaarborgd.

Reijer Passchier is per 1 oktober benoemd tot hoogleraar Digitalisering en de democratische rechtsstaat bij de Open Universiteit (OU). Hij wil de nieuwe leerstoel gebruiken als platform om het academische en maatschappelijke debat over de gevolgen van digitalisering voor het functioneren van de constitutie aan te jagen.

De politiek moet paal en perk stellen aan de negatieve impact van social mediaplatforms. Met als doel dat niet het commerciële belang, maar het maatschappelijk welzijn centraal komt te staan. Geef de minister van Justitie en Veiligheid de mogelijkheid om de waarschuwing voor Amerikaanse toestanden in haar HJ Schoo lezing om te zetten in daden.

De overheid gaat meer doen om te voorkomen dat burgers in de problemen komen door verkeerd gebruikte algoritmen. Deze week kondigde staatssecretaris Van Huffelen een serie maatregelen aan. Wetenschappers en topambtenaren waarschuwden 35 jaar geleden al voor de risico’s van algoritmes. “Die gaan een eigen leven leiden.”

Betrek burgers doorlopend bij de ontwikkeling van e-dienstverlening. Continue burgerparticipatie levert betere en meer inclusieve dienstverlening op. Dat is de kern van de Sociale Digitale Standaard, een initiatief van stichting Digitaal Burgerschap Nederland (DBN). De SDS werd vandaag aangeboden aan staatssecretaris Van Huffelen van Digitale Zaken.

Als de wereld verslaafd is aan vermaak, zijn games misschien wel het beste medicijn om inhoudelijk toch nog wat voor elkaar te krijgen. In de Griekse oudheid werd het volk tevreden gehouden met brood en spelen. Waarom zouden we dat vele eeuwen later niet naar een hoger niveau kunnen tillen, gebruikmakend van alle digitale technologie?

De nieuwe Wet open overheid (Woo) verplicht straks tot openbaarmaking van klachten. Klachten geven een inkijkje in de staat van de rechtsstaat. Open klachtendata biedt kansen voor zowel de verbetering van de publieke dienstverlening als het klachtbehandelingsproces, maar dan moeten we wel een stapje verder dan de Woo.

Burgers moeten meer regie krijgen op hun digitale leven. De invoering van een digitale identiteit moet dit streven ondersteunen. Dit vormt de basis voor de Nederlandse invulling van het Europese Digitale Identiteit raamwerk (EDI stelsel). De eerste versie van de ‘wallet’ wordt open source ontwikkeld. Staatssecretaris van Huffelen wil deze in 2023 werkend hebben.

Zorgvuldige wetgeving en parlementair toezicht zijn essentieel voor een goed functionerende democratie. Het zijn echter principes die op gespannen voet staan met de snelheid waarmee de digitale wereld zich ontwikkelt. Zowel overheden als techbedrijven hebben de neiging om dan maar de wet te breken. Of erger: ze sturen aan op het opgeven van burgerrechten en -bescherming.

Een aantal zaken die niet geregeld was in de Wob zijn ook niet terug te vinden in de Wet open overheid (Woo). Een ervan is de manier waarop met een informatieverzoek moet worden omgegaan, in juridische zin, maar vooral in het zoeken naar informatie. Dat is een gemiste kans, omdat hier veel winst valt te behalen.

De zomer is lekker zonnig begonnen. Met het regeerakkoord en de hoofdlijnenbrief van het kabinet worden uiterst hoopvolle stippen op de horizon geplaatst. Maar intussen trekken zich toch ook wat grauwgrijze wolken samen boven het digitale landschap van Nederland. Bij wijze van zomeroverdenking licht ik er drie uit.

Begin volgend jaar verschijnt PubHubs, een nieuw Nederlands sociaal netwerk gebaseerd op publieke waarden als privacy, veiligheid en transparantie. PubHubs is een initiatief van de Nijmeegse hoogleraar Security, privacy en identity Bart Jacobs en José van Dijck, hoogleraar Media en Digitale Samenleving aan de Universiteit Utrecht.

De erkenning van het belang van een mate van vertrouwelijkheid mag niet leiden tot verminderde openbaarheid van informatie. Wees open over het belang van vertrouwelijkheid en welke informatie uit het proces niet meteen openbaar kan worden en om welke redenen. Wat mij betreft gaan we van ‘gesloten mits’ naar ‘open tenzij’.

In het programma Digitale Stad onderzoekt de gemeente Rotterdam de mogelijkheden van digitale innovatie voor de stad van de toekomst. Kern van het programma is de ontwikkeling van een digitaal Open Urban Platform met een driedimensionale digitale kopie van de stad. Ook het betrekken van inwoners bij de inrichting van hun leefomgeving hoort daarbij.

Te veel ambitie en een hardnekkig gebrek aan IT-kennis zorgt ervoor dat de Nederlandse overheid risico’s rondom wetten als Systeem Risico Indicatie (SyRI) en Wet Gegevensverwerking Samenwerkingsverbanden (WGS) onderschatten. De ambities zijn groot, de complexiteit van de toepassing van data hierbij worden onvoldoende overzien.

Nederlanders staan open voor nieuwe, innovatieve manieren om hun identiteit aan te tonen. Dit blijkt uit een groot Europees onderzoek van Signicat onder ruim 7.600 consumenten van financiële producten zoals een bankrekening of hypotheek. Identificatie met behulp van een digitale identiteit zoals iDIN heeft echter nog altijd de voorkeur.

Steeds meer Nederlanders laten hun stem horen op straat maar vooral ook online. Daarbij wordt ook wel eens gebruikgemaakt van desinformatie en online opruiing, wat kan leiden tot verstoring van de openbare orde en veiligheid. Wat kun je als overheid daartegen doen? En hoe bedreigend voor de democratie zijn die verontwaardigde online massa’s eigenlijk?

Inspraak en burgerparticipatie: veel gemeenten in Nederland worstelen ermee. Een nieuwe technische oplossing voor meer digitale democratie laat gemeenten de voorkeuren van hun inwoners peilen en zo beter rekening houden met hun wensen. Inwoners krijgen op hun beurt meer mogelijkheden om beleidskeuzes van hun gemeente bij te sturen. Kan deze oplossing de lokale democratie versterken?

Dat gemeenten willen experimenteren met nieuwe technologie is begrijpelijk. Ze hebben ook de (morele) verplichting naar burgers om zo effectief mogelijk de grote uitdagingen van deze tijd aan te pakken. Maar experimenteren met technologie mag niet betekenen dat geëxperimenteerd wordt met de rechten en vrijheden van inwoners.

Regeringscommissaris Zuurmond opperde het plan om de beschikkingen van de Nederlandse overheid te voorzien van een bijlage met de gegevens en algoritmen die op die beschikking betrekking hebben. Vanuit oogpunt van transparantie prima, je geeft een kijkje in de eigen keuken. Een nog veel beter idee is te onderzoeken hoe een beschikking zo begrijpelijk mogelijk kan worden gemaakt voor de ontvanger.

De oorlog in Oekraïne onderstreept dat democratie niet zo vanzelfsprekend is als we lange tijd hoopten. Maar niet alleen fysieke wapens vormen een bedreiging, ook digitaal gereedschap kan onze democratie in gevaar brengen. In de Privacyrede 2022 die ik op 17 februari uitsprak, riep ik op tot hernieuwde parlementaire tegenmacht in het digitale tijdperk.

IT-kosten, inkoopbeleid, cybersecurity: bij vrijwel alle partijen wordt IT amper benoemd. Dat blijkt onderzoek van Fontys Hogescholen onder programma’s van lokale partijen van de 44 grootste gemeenten. “Dit is na twee jaar pandemie waarin Nederland volledig online is gaan functioneren onbegrijpelijk. Het is juist een prachtige kans om juist meer te investeren in een digitale infrastructuur.”

Digitalisering zit verweven in ons hele leven, werken en leren. Toch zijn er nauwelijks lokale politieke partijen die er aandacht aan besteden in hun verkiezingsprogramma. Het goede nieuws is dat het tij prima gekeerd kan worden voor de gemeenteraadsverkiezingen in maart. Bestuurders en politici hoeven geen specialist te zijn op het onderwerp, zij moeten de goede vragen kunnen stellen.

In Nederland is het bedroevend gesteld met de afhandeling van Wob-verzoeken. Noorwegen heeft dit goed geregeld. Veel gaat in Noorwegen via eInnsyn, een portaal waar iedereen makkelijk kan zoeken in metadata. De echte documenten blijven bij de verschillende bestuursorganen en zijn direct opvraagbaar. Dat kan Nederland ook. Een Wob-dashboard zou al een goed begin zijn.

Vier jaar na een ongevraagd advies over wetgeving en digitalisering kwam de Afdeling advisering van de Raad van State met een vervolg: zes aanbevelingen en een nieuw toetsingskader. iBestuur sprak met staatsraden Richard van Zwol, Kathalijne Buitenweg en Ronald van den Tweel. De kennis over digitalisering dringt niet altijd door tot de werkvloer van wetgevingsjuristen en bewindslieden waarschuwen ze.

Nederlandse overheden maken te weinig vorderingen met digitale toegankelijkheid. Het aanjaagteam dat door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) is opgezet, levert volgens demissionair staatssecretaris Knops (Binnenlandse Zaken, CDA) nog niet de gewenste resultaten op. Hij wil beter toezicht en betere handhaving.

Waar privacytoezichthouder AP in haar laatste advies opnieuw hard stelling neemt tegen de controversiële datakoppelwet WGS, lijkt de eerder even kritische Raad van State van mening te zijn veranderd. Een “raadselachtige draai” volgens het Platform Burgerrechten, dat de Senaat oproept het voorstel alsnog op fundamentele gronden te verwerpen.

Desinformatie, versterkt door onder meer sociale media, hindert steeds meer het werk van gemeenten. Die worden op hun beurt aangekeken om de desinformatie aan te pakken. Er is echter weinig beleid over hoe om te gaan met een verschijnsel als de complottheorie. Het rijk en gemeenten zoeken naar een aanpak.

Overheden moeten waken voor te veel ‘techno-optimisme’, schrijft de VNG in een analyse van technologietrends. Digitalisering blijkt niet langer slechts het middel om te komen tot maatschappelijke oplossingen, maar vormt in toenemende mate het vraagstuk zélf. Het is van invloed op het fundament van onze samenleving, de democratische rechtsstaat.

De digitale transitie komt er niet aan, ze is er al. Niemand heeft nog langer de luxe om technologie saai te vinden of moeilijk, zegt hoogleraar Ben van Lier, tevens directeur bij Centric. “Digitale kennis en vaardigheden zijn noodzakelijk om als mens te kunnen leven, werken en leren in de Europese digitale ecologie. Als we niet bijleren in Nederland, gaan we steeds verder achterlopen.”

De samenleving verandert, maatschappelijke opgaven veranderen en dat vraagt om een andere aanpak. “Het is voor Centric reden om in te zetten op een nieuwe generatie overheidssoftware voor een nieuwe generatie overheidsprofessionals”, aldus Sander Meinders, startup & innovation manager bij Centric.

De Raad van Europa is bezorgd over de politieke cultuur in Nederland. Om een nieuwe Toeslagenaffaire te voorkomen zijn hervormingen nodig in wetgeving, uitvoering en rechtspraak. Ook de lokale democratie staat onder druk. De financiële problemen zijn groot, de vele samenwerkingsverbanden roepen vragen op over de verantwoording.

Digitaal vergaderen in gemeenteraden en Provinciale Staten wordt permanent mogelijk gemaakt. Er wordt gewerkt aan een wetsvoorstel hiertoe. Nu zijn digitale vergaderingen alleen mogelijk via de Tijdelijke wet digitale beraadslaging en besluitvorming. In de nieuwe wet wordt wel vastgelegd dat (her)benoemingsprocedures voor burgemeesters en andere besloten vergaderingen altijd fysiek moeten worden gehouden.

Het kabinet zegt een nieuwe bestuurscultuur te willen, en een versterking van de ‘tegenmacht’, om een volgende Toeslagenaffaire te voorkomen. De Autoriteit Persoonsgegevens is één van die ‘tegenmachten’. Met een budget van 25 miljoen kan de AP zijn taken niet goed uitvoeren. AP-voorzitter Aleid Wolfsen: ‘Slachtoffers van privacy-overtredingen moeten wij mededelen dat er helaas nog zo’n 10.000 wachtenden voor hen zijn.’

De kandidatenlijsten voor de raadsverkiezingen in maart 2022 worden weer opgemaakt. Altijd weer een ingewikkelde klus. Partijen maken profielen van het ideale raadslid voor hun werving en selectie. Ze doen er goed aan om het competentieprofiel van de raadsledenvereniging te volgen. Met wat extra aandacht voor de competentie “analytisch vermogen” in relatie tot het verwerken van informatie.

Goed onderwijs leidt jongeren op voor de banen van de toekomst en draagt bij aan een innovatieve en competitieve economieHet is belangrijk dat digitale geletterdheid in het curriculum komt. Maar mijn belangrijkste suggestie is: Ga in gesprek met schoolbesturen en leerkrachten, luister naar hun wensen en verlangens alvorens overhaaste veranderingen door te voeren.

De podcast ‘herstel zelfredzaamheid’ verkent hoe digitalisering in de toekomst kan bijdragen aan inclusiviteit en toegankelijkheid. Toekomstonderzoeker Eefje Op den Buysch verkent samen met mensen die er mee te maken hebben hoe zelfredzaamheid er uit kan zien over 20 jaar. Daarvoor kijkt ze naar de problemen van nu. Er ís ruimte voor verbetering, ziet de maker.

Kloktijd is niet de tijd. Met kloktijd proberen we structuur aan te brengen. Privacy, gegevensbescherming dus eigenlijk, wordt gezien als hindernis waar ‘we geen tijd voor hebben’. Maar we moeten ons niet blindstaren op de wetgeving. Het gaat erom oog te hebben voor mensen, hun privacy en de beleving van privacy.

Grote datalekken, online privacyschendingen en nieuwsmanipulatie volgen elkaar in snel tempo op. Toch staat digitalisering opvallend laag op de politieke agenda en is het vaak onduidelijk wat de visie van politieke partijen op dit onderwerp is. De Technologie Kieswijzer heeft hier verandering in gebracht. Uit de resultaten komen verrassende en politiek bruikbare inzichten.

Bij burgers draagvlak creëren voor beleid, voordat het beleid is gemaakt. Voor veel bestuurders is dat een mooie droom. Kan technologie helpen die waar te maken? Centric presenteert tijdens het congres een aantal mogelijkheden, met extra aandacht voor het concept Partical, een platform voor digitale participatie.

De opkomst van artificiële intelligentie (AI) versterkt de disbalans tussen de machten en het is vooral het bestuur dat profiteert. De constitutie moet daarom zo snel mogelijk worden aangepast aan de realiteit van AI, schrijft docent staatsrecht Reijer Passchier in zijn boek Artificiële intelligentie en de rechtsstaat.

De Gemeente Tilburg koos vorig jaar voor de StembureauApp om meer grip te krijgen op de processen rondom de stembureaus en uitslagverwerking bij de landelijke verkiezingen in maart. Dat is zeker gelukt, maar niet dankzij de verkiezingen zelf waar de regels voortdurend veranderden, tot op de verkiezingsdagen zelf.

Als we lobbyen beter inzichtelijk maken kan een open en toegankelijk raamwerk worden bewerkstelligd dat een gelijk speelveld stimuleert. Dit is geen pleidooi om lobby aan banden te leggen, wel een aanmoediging om te realiseren dat ons ‘polderlandje’ een complex lobbylandschap bevat dat inzichtelijk moet worden gemaakt.

Terwijl politieke partijen felle discussies voeren over het formatieproces, behandelt de Eerste Kamer een wet waarmee organisaties nog eenvoudiger data kunnen uitwisselen. De Stichting Toekomstbeeld der Techniek presenteerde vandaag de resultaten van de Technologie Kieswijzer. De verregaande impact van technologie vraagt om véél serieuzere, structurele politieke aandacht.

Hoe ver zijn we in Nederland met het ontwikkelen van een digitale identiteit voor alle burgers? En wat kunnen we van Europa verwachten? Michiel van der Veen van de Rijksdienst voor Identiteitsgegevens (RvIG) en Wouter Welling van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) scheppen duidelijkheid.

De Technologie Kieswijzer maakt onderdeel uit van een onderzoek naar de impact van technologie op de toekomst van de democratie. In verband hiermee is Rudy van Belkom benieuwd naar het vertrouwen in de democratie. Is de democratie toe aan een update? En waar liggen kansen voor verbetering? Vult u de vragenlijst ook in?

De verkenningen voor de vorming van een nieuwe kabinet zijn begonnen. De eerste verkenners hebben laten zien dat ze nog in een papieren wereld leven. Op die papieren stond van alles, maar jammer genoeg nog niets over de digitale opgaven. Een nieuw kabinet en de tweede kamer moeten digitaal aan de bak. Doen ze dat niet, dan veranderen ze in folklore.

Bij crises moeten organisaties improviseren en snel schakelen. Dat dit geen vanzelfsprekendheid is bleek bij de uitrol van het Nederlandse coronatestbeleid. Ook Transavia kreeg de nodige stormen over zich heen toen de wereldkaart rood en oranje kleurde. Wat zijn de lessen?

Op 11 en 12 maart 2021 organiseren PublicSpaces, Pakhuis de Zwijger en Waag een conferentie (voertaal Engels) om het internet te redden. Het internet is stuk, maar we kunnen het nog repareren en de kapotte onderdelen vervangen. In deze conferentie, mede mogelijk gemaakt door het ministerie van Binnenlandse Zaken, gaan we op zoek naar manieren hoe we het internet weer tot een gezonde publieke ruimte kunnen maken.

Digitale Zaken

Politieke partijen lijken zich bewust te worden van het thema digitalisering en dat is geen dag te laat. De verkiezingsprogramma’s overziend kun je concluderen dat de plannen fragmentarisch zijn en allesbehalve een integrale visie weerspiegelen. Het is de vraag of de partijen de deskundigheid hebben om na de verkiezingen hun plannen om te zetten in een integrale aanpak en die aanpak op een verantwoorde manier te realiseren.

Ze stonden er plots bij ons om de hoek: de verkiezingsborden. Partijen kunnen weer plakken. Er zijn ook gemeenten waar een digitaal bestand kan worden gemaild naar bureau verkiezingen. Er doen tegenwoordig zoveel partijen mee dat het op die borden een zoom-call lijkt. Is dit nuttig of folklore?

Precies een maand voor de Tweede Kamerverkiezingen heeft Nederland er een online stemhulp bij. De Technologie Kieswijzer. Voor burgers die willen weten hoe politieke partijen omgaan met de impact van technologie op onze economie, onderwijs of zorg. De kieswijzer is mogelijk gemaakt door Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) in samenwerking met Het Nieuwe Kiezen.

Actieve openbaarmaking

De trend tot meer openheid is sterker dan ooit, maar hoe doen we dat op een goede manier? Burgers moeten kunnen inzien hoe beleid tot stand komt, maar de overheid is terughoudend als het gaat om persoonlijke beleidsopvattingen van ambtenaren en de vertrouwelijkheid van overleg en samenwerking met bewindslieden, ook wel aangeduid met ‘beleidsintimiteit’. Dit plan moet een wake up call zijn voor de politiek, meent Serv Wiemers, directeur van de Open State Foundation.

Het Rathenau Instituut onderzocht op verzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de productie en distributie van desinformatie. Dat leverde het rapport ‘Digitale dreigingen voor de democratie. Over nieuwe technologie en desinformatie’ op. iBestuur sprak met Pieter van Boheemen en Mariëtte van Huijstee.

De intensiteit van online oproepen tot verstoringen neemt overal toe. Welke bestuurlijke mogelijkheden zijn er tegen online oproer? Kan de gemeente de schade verhalen op online aanstichters? Is een digitaal gebiedsverbod een oplossing? De bevoegdheden van burgemeesters sluiten steeds minder goed aan om de digitale ontwikkelingen.

Voorzitters van de gemeenteraden! Zie bij digitale beraadslagingen beter toe op het vaststellen van de identiteit van de deelnemers, vraag om hulp bij het handhaven van de vergaderorde en maak een doortastende keuze in vergadervorm.

Informatisering van raadswerk en de griffie zou een kwestie van tijd moeten zijn, maar de praktijk is weerbarstiger.

Actieve openbaarmaking binnen de overheid

Actieve openbaarmaking. Het is een nobel streven, maar wat betekent het in de praktijk? Hoe ga je als Rijksoverheid bijvoorbeeld om met de meer dan miljard mails die je jaarlijks te verstouwen krijgt? En wat is straks de rol (en de kracht) van de Woo (de Wet open overheid)? Tijdens de Dag van de Actieve Openbaarmaking stonden dit soort vragen en issues centraal. Conclusie: er worden binnen de overheid flinke stappen gezet, maar er zijn ook nog de nodige beren op de weg. Een korte impressie van het ochtendprogramma.

Als overheid moeten we zorgen dat onze inwoners beter toegerust zijn om hun eigen keuzes te maken in de digitale wereld.

Op alles wat belangrijk is, voeren we politiek. Behalve als het gaat om digitalisering en technologisering. Vreemd, toch?

Gemeenteraden bepalen en wethouders voeren uit wat de raden bepalen. Daarmee ligt er een flinke verantwoordelijkheid bij raadsleden. Bahreddine Belhaj vindt dat raadsleden die verantwoordelijkheid ook moeten pakken. Onder meer door hun stem te laten horen en beleid te maken. Over digitalisering bijvoorbeeld, een thema dat niet alleen mogelijkheden en kansen biedt, maar ook verschillende risico’s met zich meebrengt.

Vrijheidsbeperkingen die we in Europa niet voor mogelijk hielden, zijn ingezet om het coronavirus in te dammen en terug naar normaal te gaan. Maar wat als dit soort maatregelen deel worden van ‘normaal’? Sinds het begin van de coronacrisis zijn we tal van manieren om het virus tegen te gaan al ‘gewoon’ gaan vinden. Tegen die gewenning moeten we ons blijven verzetten.

Het instellen van een vaste commissie Digitale Zaken is een flinke stap in de juiste richting, maar we zijn er nog niet.

Digitale transparantie kan voor iedereen werkdrukverlagend werken en de te nemen stappen daarvoor zijn te overzien.

Video van 60 minuten met drie specialisten op het gebied van beleidsontwikkeling, ruimtelijke wetenschappen en datagedreven werken. Te bekijken via persoonlijke aanmelding.

Over alles wat we doen worden data verzameld. Maar maken we ons nog echt druk om die dataverzameling? Maaike Harbers en Ivonne Jansen-Dings wel. Zij vinden het tijd voor een breed maatschappelijk debat over de ongewenste neveneffecten van grootschalige dataverzameling. “Raads- en statenleden zijn in een unieke positie om dit debat naar de voorgrond te brengen en zo met elkaar te verkennen hoe technologie onze samenleving kan versterken, zonder onze democratische waarden te eroderen.”

VNG-kopman Leonard Geluk:

Toegang tot digitalisering zou een grondrecht moeten zijn, vindt Leonard Geluk, de nieuwe directeur van de VNG. Na tien jaar terug bij de lokale overheid, wil hij zich sterk maken voor een autonomere positie van gemeenten en ‘een betere balans’ tussen lokale taken en de vergoeding. Een gesprek met een man die tegenwind niet schuwt.       

Gezichtsherkenning, oprukkende algoritmen, een noodwet die de privacy beperkt: we gaan stilaan aardig richting Big Brother.

Het zijn onrustige tijden. Hoeveel stenen zijn er nodig om de spiegel van zelfgenoegzame ijdeltuiterij aan gruzelementen te slaan?

Raadsleden beoordelen op aspecten zoals inhoud, opbouw en overtuigingskracht en scoren. Zou dat niet leerzaam zijn?

Of het nu gaat om corona, klimaatverandering of gegevensuitwisseling: luisteren we wel echt goed naar elkaar?

De coronacrisis heeft ertoe geleid dat digitalisering meer dan ooit tevoren als ondersteunende factor kan worden gezien.

Mag je een tool inzetten om te zien of studenten spieken bij examens? ‘Nee’, zeggen studenten. ‘Ja’, zegt de rechter.

Hoe vaak schieten we niet met een mug op een olifant bij het zoeken naar overheidsinformatie? Gelukkig is er Google.

Hoe blijven raadsleden digitaal bij? In ieder geval zullen ze moeten (blijven) investeren in vaardigheden en competenties.

Mooi dat overheden nu digitaal beslissingen nemen, maar op welke manier worden die beslissingen gedocumenteerd?

De arbeidsmarkt van morgen vraagt om stevig geschoolde krachten die soepeltjes switchen tussen banen en sectoren.

In hoeverre zijn (toekomstige) informatierollen van het Rijk ook relevant voor een gemeenteraadslid?

We willen graag dat iedereen meedoet aan de digitale samenleving. Laten we daar dan werk van maken. Juist nu.

Het idee achter de ‘appathon’ is een schoolvoorbeeld van een open democratisch proces dat absoluut navolging verdient.

De coronacrisis laat één ding overduidelijk zien: digitaal moet de (lokale) overheid nog een flink aantal slagen maken!

In verband met corona kan digitale besluitvorming nu tijdelijk, maar waarom maken we hiervan niets iets blijvends?

In deze coronatijd is het in de politiek essentieel om de beeldvorming en meningsvorming digitaal goed te faciliteren.

Uitbraken van virussen en andere crises in het verleden laten zien dat burgers via online platformen een grotere rol kunnen spelen bij het beheersen van een crisis én het organiseren van hulp. Ondanks dat er al ervaring is opgedaan met zulke platformen wordt er nu bij de coronacrisis nauwelijks gebruik van gemaakt. Wat zijn de mogelijkheden en waarom worden ze zo weinig benut?

Als digitalisering en technologisering alles veranderen, hoe verandert dan de Tweede Kamer? De tijdelijke commissie Digitale toekomst is op zoek naar antwoorden op die vraag. Op 2 maart sprak de commissie met gemeenten, provincies en bedrijfsleven om te begrijpen hoe de relatie met deze instanties verandert. En daardoor de Kamer zelf.

Eind vorig jaar benoemde Daan Rijsenbrij niet alleen de IT-problemen van de overheid, maar hij kwam ook met een IT-Deltaplan. Martijn Sasse en Gijs van Schouwenburg stellen een andere aanpak voor, gestoeld op twee wijzigingen in het denkmodel over digitalisering in de publieke omgeving: digitalisering is een beleidsveld en het IT-fundament voor digitalisering is geen intern vraagstuk van de overheid. Deel 2.

IT-problemen oplossen of transitie naar een digitaal tijdperk?

Eind vorig jaar benoemde Daan Rijsenbrij niet alleen de IT-problemen van de overheid, maar hij kwam ook met een IT-Deltaplan. Martijn Sasse en Gijs van Schouwenburg stellen een andere aanpak voor, gestoeld op twee wijzigingen in het denkmodel over digitalisering in de publieke omgeving: digitalisering is een beleidsveld en het IT-fundament voor digitalisering is geen intern vraagstuk van de overheid. Deel 1.

In de verkiezingsstrijd in de VS wordt onder meer gebruikgemaakt van geofencing. Wenselijk, of gaat dat te ver?

Wat is betekenisvolle transparantie nu tal van besluiten zijn gebaseerd op gegevens van allerlei organisaties?

Grootschalige koppelwetten als SyRI zijn onderdeel van een Grote Stap Voorwaarts naar een digitale controlemaatschappij, waarin al onze persoonsgegevens fair game zijn voor de overheid en iedere burger bij voorbaat verdacht is. Volgens het Platform Bescherming Burgerrechten bedreigt deze tendens het functioneren van de rechtsstaat en moet deze een halt worden toeroepen.

Kamerleden praten al jaren over transparantie en open source, maar praten is nog iets anders dan ook echt doen.

De kern van democratie en een open overheid is het idee van transparantie, participatie en verantwoording. Burgers en de media moeten de overheid en bedrijven kunnen aanspreken op haar beleid en prestaties. Door de afwezigheid van politieke bescherming, zijn klokkenluiders nu aangewezen op technologische bescherming als zij misstanden willen aankaarten.

Hoe moet de smart city eruit komen te zien? Dat is deels aan ons. Denk mee, dan ontwerpen we samen de toekomst.

Er ligt te veel werk op het bordje van Kamerleden en hun ondersteuners. Dus wordt het tijd voor extra steun. Wie helpt?

Met klaagrobot Paaltje worden de rollen omgedraaid en krijgt de digitaliserende overheid een koekje van eigen deeg. Met Paaltje kun je in een handomdraai bezwaar maken tegen ontwikkelingen in jouw buurt. Het apparaat is gekoppeld aan je locatie en signaleert wanneer een bezwaar bij de gemeente wordt ingediend.

Zonder dat we dat altijd door hebben, sturen de in open data ingebakken normen ons bestuur een bepaalde richting op. Het feit dat open data zich ver in de hoogte heeft gevestigd op een zogenaamde ‘moral highground’, gecombineerd met het experimentele karakter daarvan, maakt het lastig het toe te passen binnen het alledaagse bestuur.

De opkomst van de digitale democratie gaat verder dan digitale burgerparticipatie. Vernieuwing van de democratie is daarom nodig. Bijvoorbeeld in de vorm van liquid democracy.

Het is hoog tijd dat democratische participatie kennis maakt met het digitale landschap van de 21ste eeuw. Centraal daarin staan twee ideeën: liquid democracy en blockchaintechnologie.

Inwerkprogramma’s moeten gemeenteraden snel op de hoogte krijgen op inhoudelijke dossiers. Digitalisering krijgt daarin nog onvoldoende aandacht. Tijd om dát te veranderen.

Geautomatiseerde ketenbesluiten & rechtsbescherming

Wat gebeurt er bij geautomatiseerde besluiten vanuit de overheid en wat betekent deze praktijk voor de burger die te maken krijgt met zo’n besluit? Marlies van Eck deed er onderzoek naar en promoveerde op 9 februari aan de Tilburg University op dit onderwerp. Een van haar conclusies is dat het nog te vaak misgaat en burgers onvoldoende juridisch worden beschermd.

De omstandigheden en uitdagingen zijn vandaag de dag zo indringend dat die bijna wel vragen om een andere en bredere manier van organiseren.

In hoeverre hebben gelukkige burgers meerwaarde voor een gemeente? En als dat zo is, in hoeverre kunnen overheden dan ook sturen op geluk? Is geluk überhaupt wel te meten? Het zijn vragen waar ‘geluksdoctorandus’ Akshaya de Groot wel antwoorden op heeft. Met die antwoorden in zijn bagage nam hij contact op met de initiatiefnemers van de Burgerpeiling van Waarstaatjegemeente.nl.

‘Burgers zijn redelijk tevreden over hun gemeentebestuur’. Dat is een van de constateringen uit een meta-analyse op de uitkomsten van Waarstaatjegemeente.nl over de periode van 2010 tot en met 2013. Het onderzoek, waarbij ingezoomd is op het instrument Burgerperspectief, is uitgevoerd door Klaas Abma.