Digitalisering en democratie

Zorgvuldige wetgeving en parlementair toezicht zijn essentieel voor een goed functionerende democratie. Het zijn echter principes die op gespannen voet staan met de snelheid waarmee de digitale wereld zich ontwikkelt. Zowel overheden als techbedrijven hebben de neiging om dan maar de wet te breken. Of erger: ze sturen aan op het opgeven van burgerrechten en -bescherming.

Een aantal zaken die niet geregeld was in de Wob zijn ook niet terug te vinden in de Wet open overheid (Woo). Een ervan is de manier waarop met een informatieverzoek moet worden omgegaan, in juridische zin, maar vooral in het zoeken naar informatie. Dat is een gemiste kans, omdat hier veel winst valt te behalen.

De zomer is lekker zonnig begonnen. Met het regeerakkoord en de hoofdlijnenbrief van het kabinet worden uiterst hoopvolle stippen op de horizon geplaatst. Maar intussen trekken zich toch ook wat grauwgrijze wolken samen boven het digitale landschap van Nederland. Bij wijze van zomeroverdenking licht ik er drie uit.

Begin volgend jaar verschijnt PubHubs, een nieuw Nederlands sociaal netwerk gebaseerd op publieke waarden als privacy, veiligheid en transparantie. PubHubs is een initiatief van de Nijmeegse hoogleraar Security, privacy en identity Bart Jacobs en José van Dijck, hoogleraar Media en Digitale Samenleving aan de Universiteit Utrecht.

In het programma Digitale Stad onderzoekt de gemeente Rotterdam de mogelijkheden van digitale innovatie voor de stad van de toekomst. Kern van het programma is de ontwikkeling van een digitaal Open Urban Platform met een driedimensionale digitale kopie van de stad. Ook het betrekken van inwoners bij de inrichting van hun leefomgeving hoort daarbij.

Te veel ambitie en een hardnekkig gebrek aan IT-kennis zorgt ervoor dat de Nederlandse overheid risico’s rondom wetten als Systeem Risico Indicatie (SyRI) en Wet Gegevensverwerking Samenwerkingsverbanden (WGS) onderschatten. De ambities zijn groot, de complexiteit van de toepassing van data hierbij worden onvoldoende overzien.

Nederlanders staan open voor nieuwe, innovatieve manieren om hun identiteit aan te tonen. Dit blijkt uit een groot Europees onderzoek van Signicat onder ruim 7.600 consumenten van financiële producten zoals een bankrekening of hypotheek. Identificatie met behulp van een digitale identiteit zoals iDIN heeft echter nog altijd de voorkeur.

Steeds meer Nederlanders laten hun stem horen op straat maar vooral ook online. Daarbij wordt ook wel eens gebruikgemaakt van desinformatie en online opruiing, wat kan leiden tot verstoring van de openbare orde en veiligheid. Wat kun je als overheid daartegen doen? En hoe bedreigend voor de democratie zijn die verontwaardigde online massa’s eigenlijk?

Inspraak en burgerparticipatie: veel gemeenten in Nederland worstelen ermee. Een nieuwe technische oplossing voor meer digitale democratie laat gemeenten de voorkeuren van hun inwoners peilen en zo beter rekening houden met hun wensen. Inwoners krijgen op hun beurt meer mogelijkheden om beleidskeuzes van hun gemeente bij te sturen. Kan deze oplossing de lokale democratie versterken?

Dat gemeenten willen experimenteren met nieuwe technologie is begrijpelijk. Ze hebben ook de (morele) verplichting naar burgers om zo effectief mogelijk de grote uitdagingen van deze tijd aan te pakken. Maar experimenteren met technologie mag niet betekenen dat geëxperimenteerd wordt met de rechten en vrijheden van inwoners.

Regeringscommissaris Zuurmond opperde het plan om de beschikkingen van de Nederlandse overheid te voorzien van een bijlage met de gegevens en algoritmen die op die beschikking betrekking hebben. Vanuit oogpunt van transparantie prima, je geeft een kijkje in de eigen keuken. Een nog veel beter idee is te onderzoeken hoe een beschikking zo begrijpelijk mogelijk kan worden gemaakt voor de ontvanger.

De oorlog in Oekraïne onderstreept dat democratie niet zo vanzelfsprekend is als we lange tijd hoopten. Maar niet alleen fysieke wapens vormen een bedreiging, ook digitaal gereedschap kan onze democratie in gevaar brengen. In de Privacyrede 2022 die ik op 17 februari uitsprak, riep ik op tot hernieuwde parlementaire tegenmacht in het digitale tijdperk.

IT-kosten, inkoopbeleid, cybersecurity: bij vrijwel alle partijen wordt IT amper benoemd. Dat blijkt onderzoek van Fontys Hogescholen onder programma’s van lokale partijen van de 44 grootste gemeenten. “Dit is na twee jaar pandemie waarin Nederland volledig online is gaan functioneren onbegrijpelijk. Het is juist een prachtige kans om juist meer te investeren in een digitale infrastructuur.”

Digitalisering zit verweven in ons hele leven, werken en leren. Toch zijn er nauwelijks lokale politieke partijen die er aandacht aan besteden in hun verkiezingsprogramma. Het goede nieuws is dat het tij prima gekeerd kan worden voor de gemeenteraadsverkiezingen in maart. Bestuurders en politici hoeven geen specialist te zijn op het onderwerp, zij moeten de goede vragen kunnen stellen.

In Nederland is het bedroevend gesteld met de afhandeling van Wob-verzoeken. Noorwegen heeft dit goed geregeld. Veel gaat in Noorwegen via eInnsyn, een portaal waar iedereen makkelijk kan zoeken in metadata. De echte documenten blijven bij de verschillende bestuursorganen en zijn direct opvraagbaar. Dat kan Nederland ook. Een Wob-dashboard zou al een goed begin zijn.

Vier jaar na een ongevraagd advies over wetgeving en digitalisering kwam de Afdeling advisering van de Raad van State met een vervolg: zes aanbevelingen en een nieuw toetsingskader. iBestuur sprak met staatsraden Richard van Zwol, Kathalijne Buitenweg en Ronald van den Tweel. De kennis over digitalisering dringt niet altijd door tot de werkvloer van wetgevingsjuristen en bewindslieden waarschuwen ze.

Nederlandse overheden maken te weinig vorderingen met digitale toegankelijkheid. Het aanjaagteam dat door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) is opgezet, levert volgens demissionair staatssecretaris Knops (Binnenlandse Zaken, CDA) nog niet de gewenste resultaten op. Hij wil beter toezicht en betere handhaving.

Waar privacytoezichthouder AP in haar laatste advies opnieuw hard stelling neemt tegen de controversiële datakoppelwet WGS, lijkt de eerder even kritische Raad van State van mening te zijn veranderd. Een “raadselachtige draai” volgens het Platform Burgerrechten, dat de Senaat oproept het voorstel alsnog op fundamentele gronden te verwerpen.

Desinformatie, versterkt door onder meer sociale media, hindert steeds meer het werk van gemeenten. Die worden op hun beurt aangekeken om de desinformatie aan te pakken. Er is echter weinig beleid over hoe om te gaan met een verschijnsel als de complottheorie. Het rijk en gemeenten zoeken naar een aanpak.

Overheden moeten waken voor te veel ‘techno-optimisme’, schrijft de VNG in een analyse van technologietrends. Digitalisering blijkt niet langer slechts het middel om te komen tot maatschappelijke oplossingen, maar vormt in toenemende mate het vraagstuk zélf. Het is van invloed op het fundament van onze samenleving, de democratische rechtsstaat.

De digitale transitie komt er niet aan, ze is er al. Niemand heeft nog langer de luxe om technologie saai te vinden of moeilijk, zegt hoogleraar Ben van Lier, tevens directeur bij Centric. “Digitale kennis en vaardigheden zijn noodzakelijk om als mens te kunnen leven, werken en leren in de Europese digitale ecologie. Als we niet bijleren in Nederland, gaan we steeds verder achterlopen.”

De samenleving verandert, maatschappelijke opgaven veranderen en dat vraagt om een andere aanpak. “Het is voor Centric reden om in te zetten op een nieuwe generatie overheidssoftware voor een nieuwe generatie overheidsprofessionals”, aldus Sander Meinders, startup & innovation manager bij Centric.

De Raad van Europa is bezorgd over de politieke cultuur in Nederland. Om een nieuwe Toeslagenaffaire te voorkomen zijn hervormingen nodig in wetgeving, uitvoering en rechtspraak. Ook de lokale democratie staat onder druk. De financiële problemen zijn groot, de vele samenwerkingsverbanden roepen vragen op over de verantwoording.

Digitaal vergaderen in gemeenteraden en Provinciale Staten wordt permanent mogelijk gemaakt. Er wordt gewerkt aan een wetsvoorstel hiertoe. Nu zijn digitale vergaderingen alleen mogelijk via de Tijdelijke wet digitale beraadslaging en besluitvorming. In de nieuwe wet wordt wel vastgelegd dat (her)benoemingsprocedures voor burgemeesters en andere besloten vergaderingen altijd fysiek moeten worden gehouden.

Het kabinet zegt een nieuwe bestuurscultuur te willen, en een versterking van de ‘tegenmacht’, om een volgende Toeslagenaffaire te voorkomen. De Autoriteit Persoonsgegevens is één van die ‘tegenmachten’. Met een budget van 25 miljoen kan de AP zijn taken niet goed uitvoeren. AP-voorzitter Aleid Wolfsen: ‘Slachtoffers van privacy-overtredingen moeten wij mededelen dat er helaas nog zo’n 10.000 wachtenden voor hen zijn.’

De kandidatenlijsten voor de raadsverkiezingen in maart 2022 worden weer opgemaakt. Altijd weer een ingewikkelde klus. Partijen maken profielen van het ideale raadslid voor hun werving en selectie. Ze doen er goed aan om het competentieprofiel van de raadsledenvereniging te volgen. Met wat extra aandacht voor de competentie “analytisch vermogen” in relatie tot het verwerken van informatie.

Goed onderwijs leidt jongeren op voor de banen van de toekomst en draagt bij aan een innovatieve en competitieve economieHet is belangrijk dat digitale geletterdheid in het curriculum komt. Maar mijn belangrijkste suggestie is: Ga in gesprek met schoolbesturen en leerkrachten, luister naar hun wensen en verlangens alvorens overhaaste veranderingen door te voeren.

De podcast ‘herstel zelfredzaamheid’ verkent hoe digitalisering in de toekomst kan bijdragen aan inclusiviteit en toegankelijkheid. Toekomstonderzoeker Eefje Op den Buysch verkent samen met mensen die er mee te maken hebben hoe zelfredzaamheid er uit kan zien over 20 jaar. Daarvoor kijkt ze naar de problemen van nu. Er ís ruimte voor verbetering, ziet de maker.

Kloktijd is niet de tijd. Met kloktijd proberen we structuur aan te brengen. Privacy, gegevensbescherming dus eigenlijk, wordt gezien als hindernis waar ‘we geen tijd voor hebben’. Maar we moeten ons niet blindstaren op de wetgeving. Het gaat erom oog te hebben voor mensen, hun privacy en de beleving van privacy.

Grote datalekken, online privacyschendingen en nieuwsmanipulatie volgen elkaar in snel tempo op. Toch staat digitalisering opvallend laag op de politieke agenda en is het vaak onduidelijk wat de visie van politieke partijen op dit onderwerp is. De Technologie Kieswijzer heeft hier verandering in gebracht. Uit de resultaten komen verrassende en politiek bruikbare inzichten.

Bij burgers draagvlak creëren voor beleid, voordat het beleid is gemaakt. Voor veel bestuurders is dat een mooie droom. Kan technologie helpen die waar te maken? Centric presenteert tijdens het congres een aantal mogelijkheden, met extra aandacht voor het concept Partical, een platform voor digitale participatie.

De opkomst van artificiële intelligentie (AI) versterkt de disbalans tussen de machten en het is vooral het bestuur dat profiteert. De constitutie moet daarom zo snel mogelijk worden aangepast aan de realiteit van AI, schrijft docent staatsrecht Reijer Passchier in zijn boek Artificiële intelligentie en de rechtsstaat.

De Gemeente Tilburg koos vorig jaar voor de StembureauApp om meer grip te krijgen op de processen rondom de stembureaus en uitslagverwerking bij de landelijke verkiezingen in maart. Dat is zeker gelukt, maar niet dankzij de verkiezingen zelf waar de regels voortdurend veranderden, tot op de verkiezingsdagen zelf.

Als we lobbyen beter inzichtelijk maken kan een open en toegankelijk raamwerk worden bewerkstelligd dat een gelijk speelveld stimuleert. Dit is geen pleidooi om lobby aan banden te leggen, wel een aanmoediging om te realiseren dat ons ‘polderlandje’ een complex lobbylandschap bevat dat inzichtelijk moet worden gemaakt.

Terwijl politieke partijen felle discussies voeren over het formatieproces, behandelt de Eerste Kamer een wet waarmee organisaties nog eenvoudiger data kunnen uitwisselen. De Stichting Toekomstbeeld der Techniek presenteerde vandaag de resultaten van de Technologie Kieswijzer. De verregaande impact van technologie vraagt om véél serieuzere, structurele politieke aandacht.

Hoe ver zijn we in Nederland met het ontwikkelen van een digitale identiteit voor alle burgers? En wat kunnen we van Europa verwachten? Michiel van der Veen van de Rijksdienst voor Identiteitsgegevens (RvIG) en Wouter Welling van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) scheppen duidelijkheid.

De Technologie Kieswijzer maakt onderdeel uit van een onderzoek naar de impact van technologie op de toekomst van de democratie. In verband hiermee is Rudy van Belkom benieuwd naar het vertrouwen in de democratie. Is de democratie toe aan een update? En waar liggen kansen voor verbetering? Vult u de vragenlijst ook in?

Bij crises moeten organisaties improviseren en snel schakelen. Dat dit geen vanzelfsprekendheid is bleek bij de uitrol van het Nederlandse coronatestbeleid. Ook Transavia kreeg de nodige stormen over zich heen toen de wereldkaart rood en oranje kleurde. Wat zijn de lessen?

Op 11 en 12 maart 2021 organiseren PublicSpaces, Pakhuis de Zwijger en Waag een conferentie (voertaal Engels) om het internet te redden. Het internet is stuk, maar we kunnen het nog repareren en de kapotte onderdelen vervangen. In deze conferentie, mede mogelijk gemaakt door het ministerie van Binnenlandse Zaken, gaan we op zoek naar manieren hoe we het internet weer tot een gezonde publieke ruimte kunnen maken.

Digitale Zaken

Politieke partijen lijken zich bewust te worden van het thema digitalisering en dat is geen dag te laat. De verkiezingsprogramma’s overziend kun je concluderen dat de plannen fragmentarisch zijn en allesbehalve een integrale visie weerspiegelen. Het is de vraag of de partijen de deskundigheid hebben om na de verkiezingen hun plannen om te zetten in een integrale aanpak en die aanpak op een verantwoorde manier te realiseren.

Ze stonden er plots bij ons om de hoek: de verkiezingsborden. Partijen kunnen weer plakken. Er zijn ook gemeenten waar een digitaal bestand kan worden gemaild naar bureau verkiezingen. Er doen tegenwoordig zoveel partijen mee dat het op die borden een zoom-call lijkt. Is dit nuttig of folklore?

Precies een maand voor de Tweede Kamerverkiezingen heeft Nederland er een online stemhulp bij. De Technologie Kieswijzer. Voor burgers die willen weten hoe politieke partijen omgaan met de impact van technologie op onze economie, onderwijs of zorg. De kieswijzer is mogelijk gemaakt door Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) in samenwerking met Het Nieuwe Kiezen.

Actieve openbaarmaking

De trend tot meer openheid is sterker dan ooit, maar hoe doen we dat op een goede manier? Burgers moeten kunnen inzien hoe beleid tot stand komt, maar de overheid is terughoudend als het gaat om persoonlijke beleidsopvattingen van ambtenaren en de vertrouwelijkheid van overleg en samenwerking met bewindslieden, ook wel aangeduid met ‘beleidsintimiteit’. Dit plan moet een wake up call zijn voor de politiek, meent Serv Wiemers, directeur van de Open State Foundation.

Het Rathenau Instituut onderzocht op verzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de productie en distributie van desinformatie. Dat leverde het rapport ‘Digitale dreigingen voor de democratie. Over nieuwe technologie en desinformatie’ op. iBestuur sprak met Pieter van Boheemen en Mariëtte van Huijstee.

De intensiteit van online oproepen tot verstoringen neemt overal toe. Welke bestuurlijke mogelijkheden zijn er tegen online oproer? Kan de gemeente de schade verhalen op online aanstichters? Is een digitaal gebiedsverbod een oplossing? De bevoegdheden van burgemeesters sluiten steeds minder goed aan om de digitale ontwikkelingen.

Voorzitters van de gemeenteraden! Zie bij digitale beraadslagingen beter toe op het vaststellen van de identiteit van de deelnemers, vraag om hulp bij het handhaven van de vergaderorde en maak een doortastende keuze in vergadervorm.

Informatisering van raadswerk en de griffie zou een kwestie van tijd moeten zijn, maar de praktijk is weerbarstiger.

Als overheid moeten we zorgen dat onze inwoners beter toegerust zijn om hun eigen keuzes te maken in de digitale wereld.

Op alles wat belangrijk is, voeren we politiek. Behalve als het gaat om digitalisering en technologisering. Vreemd, toch?

Gemeenteraden bepalen en wethouders voeren uit wat de raden bepalen. Daarmee ligt er een flinke verantwoordelijkheid bij raadsleden. Bahreddine Belhaj vindt dat raadsleden die verantwoordelijkheid ook moeten pakken. Onder meer door hun stem te laten horen en beleid te maken. Over digitalisering bijvoorbeeld, een thema dat niet alleen mogelijkheden en kansen biedt, maar ook verschillende risico’s met zich meebrengt.

Vrijheidsbeperkingen die we in Europa niet voor mogelijk hielden, zijn ingezet om het coronavirus in te dammen en terug naar normaal te gaan. Maar wat als dit soort maatregelen deel worden van ‘normaal’? Sinds het begin van de coronacrisis zijn we tal van manieren om het virus tegen te gaan al ‘gewoon’ gaan vinden. Tegen die gewenning moeten we ons blijven verzetten.

Video van 60 minuten met drie specialisten op het gebied van beleidsontwikkeling, ruimtelijke wetenschappen en datagedreven werken. Te bekijken via persoonlijke aanmelding.

Gezichtsherkenning, oprukkende algoritmen, een noodwet die de privacy beperkt: we gaan stilaan aardig richting Big Brother.