Markt en overheid

Recentelijk verscheen een onderzoeksrapport naar open source communities. Je zou het beeld kunnen krijgen dat Common Ground op een fundament van drijfzand bouwt en gedoemd is te mislukken. Dat is zeker niet het geval. In dit artikel geef ik een realistischer beeld van de volwassenheid van de markt rondom open source software. En wat dat betekent voor de overheid.

Als eindverantwoordelijke voor ICT voor vier organisaties heb ik nogal eens te maken met leveranciers. Zo’n 190 verschillende om precies te zijn. En het inkopen, onderhandelen en afsluiten van contracten is best interessant. Zeker omdat ik jarenlang aan de andere kant stond en redelijk weet hoe het spel werkt.

Het idee dat we als burger de grip op onze eigen digitale identiteit hebben verloren aan commerciële Big Tech spelers wordt breed gedragen. En dat moet anders: daarover laten zowel de Nederlandse overheid als de EU weinig misverstand bestaan. Maar met welke marktpartijen willen ze wel werken? De vraag zal blijken: welke aanbieders krijgen het vertrouwen van de burger?

De toeslagenaffaire bracht een spanning aan het licht die niet nieuw is, maar wel om een nieuw antwoord vraagt. Dat stelt Albert Meijer, hoogleraar Publieke Innovatie aan de Universiteit Utrecht. “Dankzij de technologie zijn zulke rigoureuze vormen van transparantie mogelijk dat we de vraag moeten beantwoorden: wat is wenselijk en passend in onze rechtsstaat?”

De CoronaMelder-app is een van de succesvolste open source community-projecten van de overheid; in ongekend hoog tempo gerealiseerd door drie en een half duizend betaalde en vrijwillige experts. Toch kan lang niet elk open source project op zo veel enthousiasme rekenen. Hoe werk je optimaal samen met open source gemeenschappen en hoe maak je een project tot een succes?

De ‘Businesscase Fraude’ vormt een essentieel element in het ontstaan van de toeslagenaffaire zo blijkt uit het rapport ‘Ongekend Onrecht’. Terwijl, volgens de theorie, de businesscase investeringen in goede banen moet leiden, blijkt in deze praktijkcasus het tegenovergestelde het geval. Hoe heeft het zover kunnen komen? En valt er iets tegen te doen?

Er is veel draagvlak voor de principes van Common Ground, maar ze implementeren blijkt nog niet zo eenvoudig. Eén van de realisatieprincipes is: ‘Nieuw naast oud’. Op deze wijze wordt de oude architectuur geleidelijk vervangen door nieuwe architectuur. Een goed en helder principe. Maar wat nou als bij een gemeente oud op omvallen staat en nieuw nog niet voldoet?

Het ministerie van BZK publiceerde onlangs een rapport over open source gemeenschappen. Agendeer de noodzaak om anders aan te besteden, luidt een van de adviezen. Wat moeten we aanpassen? Alles open of zijn er nuances aan te brengen? Verslag van het iBestuur Thuisdebat van 15 april jl.: ‘De klassieke manier van aanbesteden is niet meer van deze tijd’.

Over de drempel

Marieke van Wallenburg in gesprek met Ron Roozendaal over het hoe en waarom van ICT-inkoop en het nieuwe open source beleid: “De beleidsmaker en de collega die er al ervaring mee heeft opgedaan”, karakteriseert Van Wallenburg zichzelf en haar collega van CWS. “Het gaat over open ontwikkelen in gesprek met de samenleving”, zegt Roozendaal, “want het doel is vertrouwen van de samenleving in wat de overheid doet.”

Positioneer open source nog sterker als standaard, agendeer de noodzaak om anders aan te besteden en vergroot de kennis over open source bij overheden, deze adviezen staan in het onderzoeksrapport over opensourcegemeenschappen. Het onderzoek werd in opdracht van de Directie Digitale Overheid van het ministerie van BZK uitgevoerd.

Bijna duizend dorpen en kleine woonkernen, van Vlieland tot aan Middelharnis, krijgen jaren eerder glasvezel dan gepland. Telecombedrijf KPN krijgt bij het aanleggen namelijk hulp van pensioenfonds ABP. Ze richten een speciale joint venture op om dit mogelijk te maken en investeren daarin 1 miljard euro.

Design thinking is een verfrissende manier om complexe problemen op te lossen. Er zijn verschillende methoden die je helpen te denken als een designer en ze hebben allemaal één grote gemene deler: de gebruiker staat altijd centraal. Wat je daarvoor nodig hebt aan houding en vaardigheden, daarover ging het op de ‘Conferentie Design thinking bij de overheid’.

Steekhoudende argumenten, feiten, en logische redeneerlijnen lijken er niet meer toe te doen. De eigen waarheid, de persoonlijke bubbel is het uitgangspunt. Beweringen kunnen zonder modus ponens per tweet, virale video of soundbyte worden afgedaan. Niet iedereen slikt het voor zoete koek.

Op 4 februari 2021 vond een live interview plaats met Marieke van Wallenburg, directeur-generaal Overheidsorganisatie, en Ron Roozendaal, directeur Informatiebeleid VWS, over ICT-inkoop en open source beleid bij de overheid. Een open gesprek onder leiding van Arjan Widlak, Stichting Kafkabrigade, met als insteek: hoe stuur je als bestuurder op deze beleidslijn?

Over de drempel

Met het nieuwe ‘Open, tenzij’-beleid streeft de overheid een flink aantal doelen na, zoals minder verspilling, meer innovatie, economische bedrijvigheid, transparantie en informatieveiligheid. Leveranciersonafhankelijkheid wordt in de beleidsbrief van 17 april 2020 niet genoemd. Maar rusten al deze doelen en waarden niet ook op de onafhankelijkheid van overheidsorganisaties?

Overheidsinitiatieven rond het gebruik van open source software zijn niet nieuw, zowel op landelijk als Europees niveau. Op 21 oktober dit jaar nam de Europese Commissie de nieuwe Open Source Software Strategy 2020 – 2023 aan. Dit lijkt weer nieuwe kansen te bieden voor open source bij de overheid. We spreken erover met Jan Wildeboer, open source evangelist en overheidsexpert bij Red Hat.

De Gebruikersvereniging PinkRoccade Local Government (GV PRLG, 125 leden) en de Gebruikersvereniging Centric (GV Centric, 180 leden) zijn het resultaat van goed begrepen eigenbelang: ze zijn opgericht voor en door overheidsorganisaties, die willen meepraten over de producten die zij gebruiken en hun problemen en wensen gezamenlijk naar voren willen brengen. De gedachte erachter is glashelder: bundel als klanten je krachten en versterk je positie ten opzicht van de leverancier. Gebruikersverenigingen hebben hun nut voldoende bewezen, maar hebben ook hun keerzijde. “Het is geen juichverhaal.”

Over de drempel

Staatssecretaris Knops roept overheden op hun software te delen met de samenleving. Goed voor innovatie, economie en maatschappij. Maar hoe organiseer je zoiets; denk ook aan aanbesteding van software? Met een thuisdebat trapte iBestuur begin november de discussie af. Enkele deelnemers lichten hun standpunt toe.

Welke lessen kunnen we trekken uit de ontwikkeling van de CoronaMelder? En wat er nodig is om deze wijze van werken een vervolg te geven? Larissa Zegveld gaat vier weken op onderzoek uit. Deel 2: Wat levert een open manier van werken op? Wat vraagt het van de samenwerking tussen de partijen?

De corona-app. Nooit werd de wordingsgeschiedenis van een app in Nederland nauwlettender gevolgd. Niet alleen door de pers. Maar ook door ontwerpers, programmeurs en experts in privacy en beveiliging. Dat kon dankzij het volledig open ontwikkelproces. Is dit de blauwdruk voor de toekomst? iBestuur maakt de balans op met de hoofdverantwoordelijke, Ron Roozendaal, die daarbij de omslag maakte van ‘hoe verantwoord ik me’ naar ‘wij gaan dit samen doen’.

Over de drempel

Rijkswaterstaat wil een volledig datagedreven organisatie zijn. Open data, open platforms en open systemen zijn cruciaal voor deze ambitie, stelt CTO/CISO Sandor de Coninck. De oproep van staatssecretaris Knops om de broncodes open te stellen, vult Rijkswaterstaat al behoorlijk in, maar is niet voor alle software en systemen mogelijk.

Over de drempel

De krijgsmacht ontwikkelt zich naar een flexibele hightech organisatie. Open source is een manier om ook de ICT van de krijgsmacht wendbaar te maken. Vrijgeven van de broncodes van in eigen huis gebouwde software is echter niet in alle gevallen mogelijk. Interview met hoofd technologie Olivier Sessink van het JIVC, onderdeel van de Defensie Materieel Organisatie

Over de drempel

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is voor het maken van statistieken in hoge mate afhankelijk van ICT. De volledig in eigen huis gebouwde software stoelt in toenemende mate op open source en is deels vrij toegankelijk. Het vrijgeven van broncodes gebeurt met de nodige voorzichtigheid. Directeur ICT Bas van Essen licht toe.

Als overheid moeten we zorgen dat onze inwoners beter toegerust zijn om hun eigen keuzes te maken in de digitale wereld.

Hoe overheden leveranciers kunnen organiseren rond publieke software is voor veel organisaties nog een open vraag. Ook Denemarken neemt de eerste stappen op weg naar een andere organisatie van de markt voor overheidssoftware. Daar zijn al voorbeelden van publieke overheidssoftware waar meerdere leveranciers aan werken.

Al meer dan 50 jaar schrijven juristen in Nederland over de rechtsbescherming die aan de makers van software toekomt. Veel is daarom al duidelijk. Toch dienen zich bij tijd en wijle nieuwe ontwikkelingen aan. Onlangs oordeelde het Europese Hof in Luxemburg over de verhouding tussen een softwarelicentie en het auteursrecht.

In mei 2019 bereikte de Rijksoverheid met Microsoft een akkoord over ingrijpend verbeterde privacyvoorwaarden. Sindsdien werkt Microsoft aan de implementatie daarvan. “Het kan dus wel”, wil Paul van den Berg, plv. Strategisch Leveranciersmanager Microsoft, ministerie van Veiligheid en Justitie, maar zeggen. “Als je het wederzijdse belang maar bij de juiste mensen over het voetlicht brengt.”

In een recente Kamerbrief liet staatssecretaris Raymond Knops (BZK) weten dat ‘software die met publieke middelen is ontwikkeld, zoveel mogelijk aan de samenleving moet worden teruggegeven’. Maar wat betekent die oproep, wat is er met open source software te winnen? En wat moet er gebeuren wil overheidssoftware publieke software kunnen zijn? Over deze en andere vragen ging het tijdens het iBestuur Thuisdebat #8 van donderdag 12 november.

Proactieve dienstverlening: een overheid die niet afwacht, maar actief op zoek gaat naar vragen en oplossingen. Gaaf, toch?

Over de drempel

“Software die met publieke middelen is ontwikkeld, moet zoveel mogelijk aan de samenleving worden teruggegeven.” Dat is de kern van de nieuwe beleidslijn die staatssecretaris Knops (Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties) op 17 april 2020 aan de Tweede Kamer stuurde. Het lijkt niet meer dan logisch. Toch is vrije en open source software nog geen vanzelfsprekendheid binnen de overheid.

De CoronaMelder, de Nederlandse corona-app, is er sinds midden augustus, zowel voor iOS- als Android-smartphones. De app houdt anoniem bij met wie je in nauw contact komt. Als je een coronatest ondergaat en de uitslag positief is, kun je dit in samenspraak met de GGD vrijwillig melden via de app. Vervolgens krijgen de appgebruikers bij wie je de afgelopen periode dicht in de buurt was een melding en het advies om in quarantaine te gaan.

Omgevingswet-ICT nog niet op orde

De enorme druk op de implementatie van het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO) en de vertraagde oplevering van een van de uitwisselingsstandaarden speelden een hoofdrol in het jaar uitstel van de Omgevingswet. De tijdsdruk wordt er niet minder door, en de opgave draait niet alleen om software.

De gebruikersvereniging Centric – Vakgroep Contract- en Leveranciersmanagement (CLM) – heeft een mooi resultaat bereikt: een nieuw modelcontract dat duidelijk, scherp en vooral toekomstbestendig is. En daar wordt iedereen beter van: opdrachtgever, leverancier én gebruiker. “Door samen te werken, dragen we bij aan de professionalisering van de hele markt.”

Gemeente Tilburg neemt een koppositie in als het gaat om digitale dienstverlening. Dat bereiken ze onder meer door hun onafhankelijkheid op IT-gebied. Zo bouwen ze tegenwoordig een groot deel van hun applicaties zelf, door gebruik te maken van Blueriq. En dat werkt uitstekend, bleek aan het begin van de corona-crisis.

De transitie naar Common Ground: niet voor niets ligt daar een meerjarenplan onder. Want het vraagt nogal wat van gemeenten om je informatiehuishouding op een hele andere manier in te richten. Vooral van kleine(re) gemeenten die niet altijd over voldoende expertise en middelen beschikken. Althans, dat is de gedachte. Gemeente Buren (inwonertal ruim 26.5000) laat het tegendeel zien.

Stel, je wilt als overheidsinstelling een nieuw softwarepakket selecteren. Je bestaande software is niet meer voldoende, of je wilt iets introduceren waar je nu nog geen oplossing voor hebt (of Outlook, Excel of Post-Its voor gebruikt). Hoe pak je dat handig aan? Sinds mijn eerste werkdag in 1991 heb ik te maken met aanbestedingen, aan de leverancierskant. Ik zie overheden regelmatig dezelfde fouten maken. Daarom zet ik vandaag 7 tips op een rij waarmee je jullie aanbestedingsproces een stuk makkelijker maakt, en de implementatie en gebruik succesvol voorbereidt.

In gesprek met Constantijn van Oranje

Op een winderige februari ochtend spreken we in het spiksplinternieuwe Amsterdamse Epicenter met Constantijn van Oranje – dé ambassadeur van StartupDelta, tegenwoordig gepositioneerd als TechLeap.NL¹. Een toegankelijk gesprek waarin hij ons direct uit de droom helpt: het grootste misverstand bij innovaties is dat het zou beginnen bij technologie. Te vaak gaat men uit van een technische vinding waar aan het eind van een ontwikkelingsproces een probleem bij wordt gezocht.

Onze klanten vragen er regelmatig naar en gemeenten nemen het al op in aanbestedingen: Common Ground, de breed gedragen visie op een vernieuwde informatievoorziening voor de decentrale overheid. Hoe draagt Centric bij aan deze veelbelovende ontwikkeling?

Gezamenlijke inkoop gemeenten loont

Het klinkt zo logisch. Als je met z’n allen wat koopt kun je afdingen op de prijs en meer eisen stellen aan de kwaliteit van de koopwaar. We weten ook dat het in gemeenteland niet altijd eenvoudig is om de handen ineen te slaan. Niet eenvoudig, maar zeker niet onmogelijk. Kijk naar de ontwikkelingen rond Gemeentelijke Telecommunicatie (GT).

Als de departementen meer zicht hebben op rijksbreed vraag en aanbod van sofwarelicenties, kan dat besparingen opleveren en inkoopmanagers helpen. SAM-Rijk brengt dat in de praktijk. De softwareleveranciers hebben daar uiteindelijk ook wat aan.

Gemeenten zetten vol in op digitalisering, waarbij verschillende bedrijfsprocessen soms volledig worden geautomatiseerd. Omdat die processen voor veel gemeenten gelijk zijn, willen ze steeds meer samen doen. Gemeenschappelijke ICT-inkoopvoorwaarden specifiek voor gemeenten zijn daarbij uiterst nuttig. Daarom is de GIBIT (Gemeentelijke Inkoopvoorwaarden bij IT) opgesteld, een instrument dat past in de professionalisering van het opdrachtgeverschap van gemeenten.

Dat leveranciers in de gemeentelijke IT-markt als boeman worden bestempeld is onterecht. Want elke relatie kent meerdere partijen, waarin iedereen zijn rol sterk moet invullen. Daarom is het verbeteren van leveranciersmanagement en het versterken van het opdrachtgeverschap van gemeenten een belangrijk onderdeel van de Digitale Agenda 2020.

Op 1 april hebben VNG/KING en softwareleveranciers een nieuw convenant ondertekend, een reeks van afspraken die beter aansluit op de huidige doelen van gemeenten, zoals die in de Digitale Agenda 2020. Verantwoordelijkheid wordt niet alleen neergelegd bij softwareleveranciers, maar ook bij gemeenten.