Toeslagentoestanden

Zojuist de feitenbrief van stas Weekers aan de Kamer gelezen. Noem mij maar een vakidioot, maar het kost mij weinig moeite om de ICT-component in beide recente ‘stasschandalen’ te zien. Bij Dolmatovgate/Teeven kwam het feilen van Keten-ICT dodelijk in beeld in de vorm van checkboxes die niet automatisch waren aangevinkt. Bij Bulgarengate/Weekers valt regelmatig de term ‘toeslagensysteem’, maar wordt gedoeld op de toeslagensystematiek (lees: de processen) en niet op ICT-systemen.

Sowieso zijn er door de opstelling van de beide betrokken bewindslieden gemakkelijker journalistieke invalshoeken te vinden dan de ICT-gerelateerde.
Een extra ongeluk is dat beide systemen – Indigo van de IND en NTS (Nieuwe Toeslagen Systeem) van de Belastingdienst – op de long list van de Kamercommissie ICT stonden maar het uiteindelijk niet hebben gehaald. Dat is jammer: Indigo had licht kunnen werpen op het falen van Keten-ICT en NTS is naar ik sterk vermoed een voorbeeld van een zombiesysteem, dat wil zeggen een systeem dat met heel veel inspanning wel werkend is gekregen maar intrinsiek gammel is en nauwelijks valt te onderhouden. En, zoals ik al aangaf, denk ik dat dit NTS-systeem ook een rol speelt in het Bulgarenprobleem van stas Weekers.

Hoe ik bij zo’n bewering kom over een systeem dat ik niet ken? Door tussen de regels van Kamerbrieven te lezen. Door met insiders te spreken. Door Bartjens te combineren met mijn vooroordelen: een geautomatiseerd systeem dat eenmalig honderden miljoenen kost om te bouwen kost jaarlijks al snel vele tientallen miljoenen (lees: een paar honderd mensen permanent) om in de lucht te houden. In elk geval weet ik niets door direct bruikbare informatie te raadplegen. Dat soort informatie is in Nederland namelijk standaard geheim bedrijfsvertrouwelijk. De Nederlandse overheid wil graag dat haar systemen worden gebouwd met open source software van commerciële derden, maar de software die zij zelf maakt op kosten van Jort, u en mij zijn, anders dan elders, steeds 100 procent gesloten voor de buitenwereld.

Audit

In het geval van NTS had ik bij dit alles het geluk dat ik in 2006 een audit had uitgevoerd op een salarissysteem dat op basis van dezelfde concepten en technologie als NTS en door hetzelfde ICT-bedrijf (PinkRoccade) was gebouwd. Dit systeem was met enorme inspanningen operationeel gekregen maar performde voor geen meter en was niet te onderhouden. Het ongelukkige bedrijf dat met dit systeem de salarismarkt wilde betreden is er na onze audit snel weer uitgestapt, maar zij moesten natuurlijk winst maken.

De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik, als ik deze blog een jaar geleden had geschreven, voorspeld zou hebben dat NTS nooit in de lucht zou komen. Dat was ook het beeld van de bij het systeem betrokken ICT’ers die ik heb gesproken. Dat het de Belastingdienst en Capgemini (dat een stuk van PinkRoccade heeft opgeslokt) toch is gelukt om NTS ingevoerd te krijgen, is een prestatie van formaat. Maar nu is de fase van adaptief en perfectief onderhoud aangebroken en de Bulgaren vormen de eerste testcase. Het leek er even op dat de politiek ervoor zou kiezen om alle Nederlandse Burgers te ‘Bulgariseren’ door te stoppen met het vooruit betalen van toeslagen, maar Weekers’ brief maakt duidelijk (blz. 5 en 6) dat men gewoon fatsoenlijk gaat controleren.

De geautomatiseerde controles die worden aangekondigd – zoals controles op bankrekeningnummers met meerdere BSN’s en controles op BSN-Digid versus BSN-aangifte – zijn zo basaal dat het verbijsterend is dat ze er niet vanaf dag één al in zitten. Als mijn beeld van het toeslagensysteem klopt dan gaat dit allemaal heel veel geld kosten en zal het mogelijk lang duren voor de echt interessante controles zijn ingebouwd.
Laten we voorbij het toeslagensysteem toch eens kijken naar de toeslagensystematiek. Het onuitgesproken argument daar is dat iedereen met een EU-paspoort zich probleemloos kan inschrijven. Dat klopt.

Street View

Een van mijn informanten was een toeslagenbeambte – laat ik hem Nemo noemen – die bij verdachte situaties op eigen initiatief controles uitvoert met specialistische tools als Google Street View (ironie alert). Nemo komt dan situaties tegen als dertien Polen (over Polen horen we niets) in één piepklein bedrijfspand of in een recreatieparkhuisje. Nemo denkt dat gemeenteambtenaren bewust een oogje toeknijpen als de MOE-nieuwkomers worden ingeschreven met hulp van gespecialiseerde (lees: criminele) bureautjes. Vermoedelijk zijn dat dezelfde spelers die de toeslagen afromen natuurlijk. Nemo is niet alleen zo boos omdat ‘zijn’ Belastingdienst er niets aan doet, maar ook omdat hijzelf de grootste problemen had toen hij in verband met relatieproblemen tijdelijk in wilde trekken bij een vriend en dat feit in de GBA geregistreerd wilde zien. Nemo denkt dat daarbij ook meespeelt dat gemeenten vaak financieel niet slechter worden van het registreren in de GBA van deze omgekeerde spookburgers.

De Belastingdienst gaat verdachte gevallen nu registreren, vrijwel zeker alleen in de eigen systemen, want informatie delen is geen onderdeel van de ambtelijke cultuur en in de GBA verwerken van terugmeldingen is (en blijft!) een niet goed geautomatiseerd houtje-touwtje proces.

Echter, uiteindelijk behoort de Belastingdienst zich niet te kunnen verschuilen achter de vooruitbetaling systematiek en achter de onvolledige en onbetrouwbare GBA. Er is na de AIVD namelijk geen enkel overheidsorgaan dat toegang heeft tot zoveel persoonsinformatie als de Belastingdienst. Kamerlid Pieter Omtzigt wees er al op dat de Belastingdienst net als elke apotheker kan controleren of iemand een zorgverzekering heeft. Ik voeg daar aan toe dat de Belastingdienst ook beschikt over alle arbeidgerelateerde inkomens vanuit de UWV Polisadministratie. (We gaan straks ook zien dat er wordt gefraudeerd met valse loonaangiften, read my lips.)

Gerichte controles

Over controles op basis van gegevens van banken, de BAG en wat dies meer zij heb ik het dan nog niet eens gehad. Alle fraudes waar ik tot nu toe over heb gelezen zijn, naar mijn stellige overtuiging, snel op te sporen door gewoon een paar bestanden tegen elkaar aan te leggen waarover de Belastingdienst reeds kan beschikken, gevolgd door een paar gerichte controles in real life. Het vragen om een geloofwaardig teken van leven is vaak al genoeg en de Belastingdienst gaat dat blijkens Weekers brief ook inderdaad doen. Zo beperken we in elk geval de schadelast. Mooi zo!

Als het hier geschetste beeld van de automatisering van de toeslagprocessen klopt (correcties en aanvullingen worden gewaardeerd!) dan zullen de noodzakelijke ICT aanpassingen geen sinecure blijken. Er is dan echt primair een systeemprobleem en pas secondair een systematiekprobleem. Misschien is er, als we straks klaar zijn met het praten over bewindspersonen, ruimte om met elkaar na te denken over hoe we op een gecontroleerde en burgervriendelijke manier gebruik kunnen maken over de gegevens waarover overheden al (kunnen) beschikken. Openheid vanuit de Belastingdienst over hoe het Toeslagensysteem is opgezet zou daarbij beslist helpen.

En ik als ik het heb over openheid dan doel ik natuurlijk niet alleen op openheid naar de eigen bewindspersoon.

Dr René Veldwijk is partner bij de Ockham groep. Hij is een van de vier leden van de externe klankbordgroep die de Tijdelijke Commissie ICT bij haar werk ondersteunt. Hij schrijft deze bijdrage op persoonlijke titel.