AI en de arbeidsmarkt: kans of bedreiging?

Met de snelle ontwikkeling van algemene AI en generatieve AI, en in het bijzonder ChatGPT, vragen steeds meer mensen zich af hoe we AI in kunnen zetten om de uitdagingen op de arbeidsmarkt van de toekomst te kunnen aanpakken

Overheden worstelen nu al met de huidige krapte op de arbeidsmarkt en de geprognotiseerde uitstroom van de ambtenaren die de pensioengerechtigde leeftijd bereiken. Deze krapte zorgt ook nog voor hogere lonen. Tegelijktijdig wordt er een krapte aan financiële middelen voorzien in het zogenoemde ‘ravijnjaar 2026’ als de verdeel-systematiek van het gemeentefonds wordt aangepast). In de nabije toekomst zal de bedrijfsvoering van overheden flink onder druk staan. Kan AI hierbij helpen? Wat zijn dan de vraagstukken waarover we ons moeten buigen? En hoe pakken we dat aan? Hoe komen we tot resultaten? Welke ethische vraagstukken komen er op ons pad?

Meer behoefte aan kennis

Om de hierboven gestelde vragen te beantwoorden, is op korte termijn wellicht de meest urgente kwestie het tekort aan kennis over AI bij medewerkers. En met de enorme investeringen die gepleegd worden, wordt het gat tussen de AI-industrie enerzijds en de gebruikers, overheden en bedrijfsleven anderzijds steeds groter. Door het gebrek aan kennis schiet men vaak in de reflex om AI te weren in plaats van te onderzoeken. Immers, onbekend maakt onbemind. Om de mogelijkheden te zien die AI en generatieve AI bieden, is er technisch-inhoudelijke kennis en marktkennis (wat zijn de mogelijkheden) van AI nodig, maar ook juist kennis over wet- en regelgeving (onder andere de Europese AI-Act) in relatie tot AI. Maar ook is er expertise nodig over de gangbare ethische vraagstukken die spelen. Elke overheid zou eerst een AI-werkgroep moeten oprichten aangevuld met vakspecialisten en privacy officers die deze kennis kunnen inbrengen, opdoen, borgen en doorvertalen naar mogelijkheden voor de organisatie.

Generatieve AI als bedreiging

De staatssecretaris Koninkrijksrelaties en Digitalisering, Alexandra van Huffelen heeft onlangs besloten om bekende generatieve AI-apps zoals ChatGPT en MidJourney te verbieden voor rijksambtenaren. Iedereen weet dat deze programma’s, vaak in de gratis vorm, toch wel gebruikt worden. In plaats van te verbieden, zouden overheidsorganisaties juist de kansen moeten gaan ontdekken. Natuurlijk zijn er regels nodig voor een verantwoord gebruik, maar verbieden is regeren vanuit angst. Dezelfde angst heerste ook toen toegang tot internet op de werkplek beschikbaar kwam. Door ermee te werken, erover te praten, ermee te experimenteren, komen we als overheid veel verder.

Een veelgehoorde zorg is dat AI tot banenverlies kan leiden bij alle soorten functies. Uit onderzoek van Tyna Eloundou (2023), blijkt dat generatieve AI vooral een grote impact heeft op hooggeschoolde functies, tot wel 50 procent van de werkbare uren, en veel minder bij laagbetaalde functies (10-20 procent). Gezien de uitdagingen op de arbeidsmarkt is dit juist een kans. Maar de kansen moeten natuurlijk benut worden. Bij veel overheidsorganisaties geef je als bestuurder niet zo maar de fte-formatie-plaatsen op. Maar gezien de problemen op de arbeidsmarkt en de mogelijkheden en kansen die AI biedt is het toch van belang om hierover met elkaar in discussie te gaan.

Adoptie van de kansen: ethiek en privacy

Het gebruik van AI brengt ook ethische vraagstukken en privacyoverwegingen met zich mee. Deze overwegingen zijn essentieel voor de adoptie van AI-systemen binnen de organisatie. Door de discussie met elkaar aan te gaan over zorgpunten, ontstaat er meer draagvlak om AI-systemen in te zetten op het werk. Zorgen waarover met elkaar gesproken moet worden zijn onder andere:

• Is AI voor iedereen beschikbaar en bruikbaar?
• Is baanbehoud van medewerkers gegarandeerd door de inzet van AI-systemen?
• Employability: blijven waardevolle competenties en vaardigheden van medewerkers behouden?
• Transparantie: is het uitlegbaar hoe het AI-systeem tot een resultaat c.q. voorspelling komt?
• Zijn de trainingsdata en het AI-systeem ontworpen en getest op het voorkomen van vooroordelen? (Ook hallucinatie en feitelijkheid en bij Gen-AI.)
• Is de output van een AI-systeem echt of fake? En is dit duidelijk voor gebruikers?
• Levert AI eerlijke en onpartijdige resultaten, zonder vooroordelen jegens een groep of individu?
• Wie voelt zich verantwoordelijk als een AI-systeem toch verkeerde uitkomsten geeft?
• Privacy: wat gebeurt er met privacygevoelige gegevens?
• Veiligheid: kan het systeem misbruikt worden om individuen of organisaties te schaden?
• Voldoet het AI-systeem aan de Europese AI-act? En aan andere (vak)wetgeving? Auteursrecht?
• Hoe ga ik om met het verbod op de ene app (TikTok) en toestemming op de andere (ChatGPT)
• Pseudoscience: geeft het systeem een vals gevoel van zekerheid en wetenschappelijke basis
• Antropomorfisering: heeft het AI-systeem mensachtige eigenschappen? Bijvoorbeeld chatbots.

Door systemen niet direct te verbieden, maar ze te onderzoeken, ermee te experimenteren, en erover te praten kunnen overheden AI-richtlijnen opstellen voor het gebruik van AI, om ervoor te zorgen dat de technologie op een verantwoorde en ethische manier wordt ingezet. Dit wordt samengevat met de term ‘responsible AI’

Bestuurlijk lef en leiderschap

Het instituut Human Centered Artificial Intelligence van Stanford University brengt elk jaar een index paper uit, waarin ze alle aspecten rondom de introductie en ontwikkeling van AI beschrijven. Ook wordt hier de ontwikkeling van de Amerikaanse AI-strategie beschreven. Prominent wordt hierin benodigde lef en leiderschap van bestuurders benoemd om de introductie van AI vorm te geven. En dit is niet voor niets. Naast de introductie van AI spelen er vele problemen die de dagelijkse aandacht vragen. Maar misschien is het goed om te beseffen dat AI een enorme rol gaat spelen in de wereld en dat veel landen hier enorm in investeren. Bloomberg voorspelt dat alleen generatieve AI een markt van 1300 miljard euro groot is. In november kwamen president Xi van China en president Biden van USA samen om te praten onder meer over de dominantie van AI. Arificial intelligence wordt gezien als de 5e industriële revolutie. Het land dat hierin leidend wordt, wordt waarschijnlijk de nieuwe supermacht. Artificial intelligence wordt wellicht als een hype gepresenteerd, maar het is een ontwikkeling die niet meer verdwijnt.

Slot

Ik denk dat artificial intelligence een kans is om de problemen van overheden aan te pakken. Maar het vraagt leiderschap en lef om stappen te zetten, een open mind en innovatief vermogen van medewerkers om stappen te zetten. Het is mijn stelligste overtuiging dat AI kan bijdragen aan de vraagstukken van overheden, en in het bijzonder op de arbeidsmarkt