Analyse: Hoe kijken de partijen naar de inzet van AI door de overheid?
Hoe zien de grootste politieke partijen de kansen en risico’s van kunstmatige intelligentie (AI) en algoritmes in relatie tot de overheid? Hoe denken ze de digitale overheid te verbeteren? Waar de conservatieve partijen veel effectiviteitsheil verwachten van AI, hebben de traditioneel progressieve partijen meer oog voor de risico’s.
Als het om digitalisering gaat, zijn de Nederlandse politieke partijen het in grote lijnen best met elkaar eens. In de meeste verkiezingsprogramma’s lees je terug dat Nederland digitaal onafhankelijker moet worden, dat er goede bescherming moet zijn tegen cyberaanvallen en dat er aandacht nodig is voor wie niet digitaal kan meekomen. De hoeveelheid ruimte die aan digitalisering wordt gewijd verschilt sterk, van een enkel zinnetje tot meerdere hoofdstukken met ambitieuze plannen. De meningen lopen het meest uiteen waar het gaat om AI en algoritmes. Meer specifiek: de inzet ervan door de overheid.
VVD
‘AI kan zorgen voor een revolutie bij de overheid, maar dan moet de overheid wel om leren gaan met techniek’. De VVD windt er geen doekjes om in het partijprogramma: ‘Operatie effectieve overheid’ staat in het teken van datagedreven werken. Doel is een digitale overheid die die van Estland naar de kroon steekt. AI biedt volgens de liberalen een kans om een kwaliteits- en efficiëntieslag te maken. Daarnaast wil de VVD gaan centraliseren om kosten te besparen en aan kwaliteit te winnen: een rijksbreed ict-team moet falende ict-projecten gaan vlot trekken en software wordt voortaan rijksbreeds ingekocht.
Volt
Ook Volt, de partij die in het verkiezingsprogramma de meeste woorden wijdt aan de digitale overheid, kijkt naar Estland, maar let daarbij vooral op privacy by design om de data van inwoners te beschermen. Denemarken is eveneens een lichtend voorbeeld voor de pro-Europese partij, omdat alle nieuwe wetgeving daar vanaf dag één ‘digital-ready’ is. Volt hamert op regulering van AI en op handhaving op Europese wet- en regelgeving. Politici en ambtenaren krijgen een verplichte training over AI en digitalisering. AI die de overheid inzet, moet altijd voldoen aan de AI-verordening en de Europese eisen en waarden. Dat gaat onder meer om AI in de inkoopprocessen, die het aanbestedingsproces rechtvaardiger moet maken. Volt wil algoritmes en trainingsdatasets die zijn ontwikkeld met overheidsgeld gratis beschikbaar stellen aan alle EU-inwoners en -instellingen.
BBB
De digitale toets voor nieuwe wetten zien we ook terug bij de BBB: nieuwe wetgeving moet aansluiten bij de IT-systemen van de overheid. De boerenpartij wijdt enkele zinnen aan de digitale overheid, waarin staat dat de overheid AI verantwoord en doelmatig moet inzetten, met nadruk op transparantie, menselijk toezicht en het beperken van risico’s. BBB maakt zich er verder sterk voor dat kritische kennis over IT en data binnen de overheid blijft en niet wordt uitbesteed.
GroenLinks-PvdA
GroenLinks-PvdA vindt het belangrijk dat AI de inwoner en de werknemer niet wordt opgedrongen en dat er maatregelen worden genomen tegen de risico’s van AI. ‘Waar AI niet gewenst is, hebben werknemers het laatste woord’, aldus het verkiezingsprogramma. De inzet van discriminerende risicoprofielen wordt verboden en uitlegbaarheid wettelijk verplicht. GroenLinks-PvdA is een van de vijf partijen die pleiten voor een Minister van Digitale Zaken. Er moet een Digitale Comptabiliteitswet komen, om het beheer over de overheids-ict op orde te brengen. Deze partij benoemt specifiek dat een betere informatiehuishouding leidt tot het vaker halen van deadlines voor Woo-verzoeken.
D66
Ook D66 is voorstander van een bewindspersoon voor Technologie en Innovatie, die het voortouw kan nemen bij aanbestedingen en contracteisen van ict. Uit het programma: ‘De ontwikkeling van AI in bijvoorbeeld de zorg, het onderwijs en overheidsdiensten is gevoelig. Daarom laten we dat niet over aan buitenlandse bedrijven die alleen uit zijn op winst en schaal.’ Nederland moet koploper worden in waardengedreven en verantwoorde AI, vindt D66.
SP
Hanteer een digitaal voorzorgsprincipe, schrijft de SP. Een permanent onderzoeksinstituut moet de volksvertegenwoordiging gaan adviseren over de maatschappelijke gevolgen van technologische ontwikkelingen, die eerst worden onderworpen aan een ethische toets voordat ze de markt op mogen. De SP is sterk gericht op het beschermen van burgers tegen digitale ontwikkelingen, onder meer tegen digitale discriminatie vanuit de overheid. De inzet van algoritmes en AI is niet langer toegestaan wanneer mensenrechten niet gewaarborgd kunnen worden, aldus de partij.
PvdD
De Partij van de Dieren is voor publieke controle op AI en wil dat de overheid onder meer zeggenschap krijgt over onder meer datacenters. De overheid mag AI alleen inzetten als het bijdraagt aan publieke doelen. Elke voorgenomen toepassing wordt vooraf getoetst op ecologische impact. Transparantie over energie- en waterverbruik van AI-systemen wordt verplicht, als het aan de PvdD ligt.
DENK
DENK wil een algoritmewet in het leven roepen om het waarborgen van mensenrechten bij het gebruik van algoritmes te verplichten. Het gebruik van afkomstgerelateerde kenmerken worden verboden bij de inzet van algoritmes en risicoprofielen. Net als de overige linkse partijen wil DENK dat de Autoriteit Persoonsgegevens meer middelen en macht krijgt om burgers te beschermen.
CDA
Voor het CDA is de digitale overheid geen verkiezingsthema. Waarden en normen zijn dat wel, ook als het gaat over digitalisering en de inzet van AI. Het CDA noemt de doorontwikkeling van het verantwoorde taalmodel GPT-NL en de komst van de Groningse AI-fabriek als positieve ontwikkelingen. De AI-fabriek komt in veel verkiezingsprogramma’s terug, het Nederlandse taalmodel alleen bij Volt en GroenLinks-PvdA.
ChristenUnie
De ChristenUnie ziet een grote rol voor de overheid weggelegd als het gaat om het reguleren van AI en algoritmes, maar gaat minder uitgebreid in op de inzet van AI door de overheid zelf. ‘De overheid zelf maakt een gedegen afweging voor machine learning algoritmes of alternatieven gekozen wordt’ – daar kun je nog alle kanten mee op. De CU is voor het verplichten van het algoritmeregister, ook een onderwerp dat vooral ‘links’ bezighoudt.
SGP
Aan de rechterkant van het politieke spectrum overheerst de overtuiging dat de overheid kan besparen met AI en een weerstand tegen al te veel bemoeienis met de industrie. De SGP is er volgens het partijprogramma beducht voor dat AI leidt tot een te grote controlerende overheid. Wel wil ook deze partij ethische kaders en richtlijnen en dringt de SGP aan op controleerbaarheid van algoritmes.
JA21
JA21 wil een nationale strategie in het leven roepen zodat het digitaliserende bedrijfsleven gezamenlijk kan optrekken met de overheid en kennisinstituten, maar gaat verder niet in op de digitale overheid. De partij heeft hoge verwachtingen van AI in de zorg en wil dat zorginstellingen zich minder behoudend opstellen.
FvD
Forum voor Democratie wil AI inzetten binnen de overheid om het aantal ambtenaren terug te dringen en de productiviteit te verhogen.
PVV
De PVV is traditiegetrouw het beknoptst over digitalisering. De partij verwacht een efficiëntieslag te slaan in de zorg met AI.
