Burgerbetrokkenheid, bijvoorbeeld als het gaat om het meten van de luchtkwaliteit, en e-particpatietools hebben in veel gevallen een onbedoeld neveneffect. Het dwingt overheden zich op een nieuwe manier tot onderwerpen te verhouden. Daarmee draagt het bij aan een radicaal veranderingsproces: het hacken van beleid.
Beeld: Waag Society – Creative Commons / CC BY-NC-SA 2.0
De afgelopen jaren ben ik met allerlei communities in Nederland (en Europa) in gesprek gegaan over het onderwerp luchtkwaliteit, een onderwerp dat steeds hoger op de agenda komt te staan door het groeiende gevaar voor de gezondheid. Of het nu experts waren van overheidsinstanties of universiteiten, belangenorganisaties, zelforganiserende groepen burgers, programmeurs of sensorbouwers: allemaal onderzoeken ze op welke manier technologie – en in dit geval goedkope sensortechnologie – gewone mensen kan betrekken in het meten van hun leefomgeving en specifiek NO2 en fijnstof. Het meten van de eigen omgeving brengt een nieuwe manier van burgerbetrokkenheid teweeg. Het gaat niet alleen om het verzamelen van informatie door de burger zelf, maar zorgt ook voor een ander gesprek met de overheid en andere officiële instanties over luchtkwaliteit. Wat communities zich daarbij vaak niet realiseren, is dat zij eigenlijk bezig zijn met een ongelooflijk radicaal veranderingsproces: het hacken van beleid.
E-participatietools
Een ander soort disruptie van beleid die steeds belangrijker wordt, is het gebruik van e-participatietools. In het project E-DEM.nl onderzoeken Netwerk Democratie, Waag Society en het ministerie van Binnenlandse Zaken welke e-participatietools uit het buitenland geschikt zijn voor de Nederlandse context. Ook wordt onderzocht op welke manier dergelijke participatieprocessen ingezet kunnen worden door Nederlandse gemeenten om de inspraak en invloed van burgers te vergroten. Daarmee kan het vertrouwen in de overheid worden versterkt en de transparantie verbeterd, zo is de gedachte.
E-DEM brengt succesvolle en transformatieve tools, bewezen effectief in landen als Spanje, IJsland en Estland, naar ons kikkerlandje. In deze landen betrekken applicaties als Decidim en Your Priorities jaarlijks tienduizenden burgers in de totstandkoming van begrotingen, inrichting van publieke ruimte en zelfs wetteksten. Echter, in al deze landen jaagt maatschappelijke urgentie de deelname aan van burgers op dergelijke platforms. De tools worden veelal door civil society organisaties ontwikkeld vanuit een behoefte. Bijvoorbeeld de financiële crisis in IJsland of de Occupy protesten in Spanje. In beide landen worden deze tools, die direct impact hebben op de totstandkoming en uitvoering van beleid, coöperatief en open ontwikkeld. Participatory budgeting vraagt serieuze ruimte voor onverwachte initiatieven van bewoners. Collaboratieve wetteksten maken vraagt 24/7 community management. En om mee te kunnen stemmen over initiatieven, zullen onze ideeën over de representatieve democratie op de schop moeten. Grootschalige, succesvolle e-participatie heeft dus een hoog disruptief karakter dat bestaande beleidsprocessen van de overheid transformeert.
Airbezen
Terug naar het onderwerp luchtkwaliteit. In ons buurland België loopt sinds vier jaar het project Airbezen. Gestart als een aaibaar project waarbij burgers luchtkwaliteit meten met behulp van aardbeienplanten, is het inmiddels uitgegroeid tot een burgerbeweging met afgelopen jaar 20.000 deelnemers en inmiddels 50.000 aanmeldingen voor komend jaar. Airbezen biedt burgers een technische en wetenschappelijke infrastructuur om zelf fijnstof voor hun eigen deur te meten. Daarnaast biedt het een sociale infrastructuur, waarbinnen zij zich kunnen organiseren rondom hun vragen en zorgen op dit onderwerp. De massale datacollectie (en de controversiële uitkomsten) trokken al snel de aandacht van de media en het onderwerp luchtkwaliteit vond binnen de kortste keren haar weg naar de politieke agenda.
De structurele metingen van een groep burgers in Pristina bracht uiteindelijk nationale wetswijzigingen teweeg
In andere landen zien we soortgelijke dynamieken. Kosovo kende tot voor kort geen officieel publieke bronnen over de luchtkwaliteit. De structurele metingen van een groep burgers in Pristina met goedkope sensoren leidde tot een burgerbeweging met grootschalige demonstraties en bracht uiteindelijk nationale wetswijzigingen teweeg. Het project AjirPrishtina begon met een handje vol sensoren en een groep betrokken studenten. Strategische keuzes van hun kant, zoals het meten bij basisscholen en het demonstreren met paspoppen voorzien van mondkapjes in het winkelcentrum, maakte een hoop los bij de inwoners van de stad. De data die zij verzamelden, gaf hun beweging gezag.
Het frappante van beide voorbeelden is dat de groepen allebei bezig zijn met het meten van luchtkwaliteit en niet met het transformeren van een beleidsproces. Zij maakten zich geen zorgen over de zogeheten transitie van de overheid. Zij probeerden niet deel uit te maken van het platform dat de overheid steeds vaker probeert te zijn. Zij maken zich gewoon zorgen over hun gezondheid en dat van hun kinderen. Ze proberen handelingsperspectief voor zichzelf te ontwikkelen, door te weten welk park en welke speeltuin het schoonst is. En ze proberen zich te verbinden aan anderen, met dezelfde zorgen, om samen hun eigen buurt gezonder te krijgen.
Breekijzer
Ondanks dat ander beleid niet de voornaamste beweegreden is, leidt de inzet van technologie en massaliteit van de groep tot het neveneffect dat de overheid gedwongen wordt zich op een nieuwe manier tot dit onderwerp te verhouden. In plaats van top-down georganiseerde participatie, waarbij de inbreng van burgers in bestaande processen en procedures wordt gegoten, werkt Airbezen en AjirPrishtina als een breekijzer. Het creëert een nieuwe werkelijkheid waartoe deze bestaande processen en procedures zich ineens moeten gaan verhouden. Daarmee jaagt het de zogeheten transitie van de overheid sterk op.
e-Participatietools hebben de belofte in zich open en collaboratie netwerken van burgers te ondersteunen die proberen vat te krijgen op de problemen om zich heen. Tools die processen ondersteunen, plekken creëren, consultaties mogelijk maken of initiatieven de ruimte geven, kunnen collectieven helpen hun ideeën te organiseren. Om zo de overheid alternatieven te tonen voor hun bestaande manier van werken en te helpen in de transitie naar de 21ste eeuw. Ik verwacht in de toekomst steeds meer voorbeelden te zien waar burgerinitiatieven het beleid van onderop hacken. Waar burgers zich zo sterk rondom een thema manifesteren dat (via de weg van media en politiek) het beleid zich erop zal moeten aanpassen. e-Participatie kan daarbij als brug fungeren tussen een nieuwe werkelijkheid die burgers proberen vorm te geven en de mogelijkheden die de overheid heeft hun daarbij te ondersteunen. Daarmee wordt e-participatie veel meer dan oude wijn in nieuwe kruiken. Het is in potentie een van de krachtigste middelen die we hebben om daadwerkelijke democratische vernieuwing mogelijk te maken.
Ivonne Jansen-Dings is Head of Programme bij Waag Society
