Blockchain: een mythe doorbroken!

Juni dit jaar verscheen het rapport ‘Blockchain en het recht’ van het Tilburg Institute for Law, Technology, and Society, onderdeel van Tilburg University.

Het rapport vormt de neerslag van een onderzoek ingesteld in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) van het ministerie van Justitie en Veiligheid en is blijkens de ondertitel (‘Een verkenning van de reguleringsbehoefte’) vooral bedoeld voor de wetgever. Nu heb ik op deze plaats vaker mijn verbazing uitgesproken over de mediahype rond de blockchain en aandacht gevraagd voor de onvermijdelijke risico’s van een ondoordachte inzet van zo’n potentieel ingrijpend IT-fenomeen. Het Tilburgse rapport kwam daarom als geroepen, al zullen veel lezers zich met mij niet aan de indruk kunnen onttrekken dat begrijpelijk uitleggen niet tot de meest in het oog springende kwaliteiten van de onderzoekers behoort. Als geborneerd jurist heb ik er inmiddels vrede mee dat ik de techniek van de blockchain niet zal gaan begrijpen. Vrede, al was het maar omdat ik in mijn confronterende onbegrip gelukkig niet alleen sta. Dat een Nederlandse mevrouw in Singapore, evenmin als ik voorzien van inhoudelijke IT-kennis, publiekelijk verklaarde de werking van de blockchain eenvoudig te kunnen uitleggen, neem ik dan maar voor lief. Kunnen uitleggen is gelukkig ook niet hetzelfde als begrijpen.

Bij lezing van het rapport ‘Blockchain en recht’ ervaarde ik evenwel tot mijn schrik dat ook het begrijpen van juridische beschouwingen over de blockchain mij steeds moeilijker afgaat. Dat kan, wil ik de onderzoekers graag voor zijn, natuurlijk aan mijzelf liggen. Toch zou ik niet willen uitsluiten dat dat tenminste ook iets met de kwaliteit van het rapport te maken heeft. Een rapport dat, aldus een samenvatting op de site van het WODC, de neerslag is van een onderzoek dat “beoogt een kader te ontwikkelen voor de aanvaardbaarheid van blockchain vanuit juridisch perspectief.” Welnu, een gerechtvaardigde vraag mag dan zijn of dat ook gelukt is.

Vooropgesteld zij dat het rapport weinig toegankelijk is geschreven en nogal wat standpunten bevat die roepen om verdere verduidelijking wil men ook de minder ingewijde lezer bij de les houden. Een voorbeeld. In de “Samenvatting” die begint op blz. 6 staat over de beweerdelijke onveranderlijkheid van een blockchain dat die alleen geldt voor blockchains gebaseeerd op een systeem van crypto-economische prikkels. Niet een standpunt dat onmiddellijk appelleert aan een “zo is dat” gevoel, maar uitleg ontbreekt. Kort daarna: “Indien een aantal beheerders zich samenpakken kan de inhoud van de blockchain wel worden veranderd, maar dit is niet eenvoudig en daarmee van gering praktisch belang.” Ik wil best geloven dat dat niet eenvoudig is, maar eenvoud is sowieso niet het meest typerende kenmerk van de blockchain. Waar het hier gaat over “onveranderlijkheid” als een van de meest geroemde kenmerken van een blockchain, mag je zo’n oordeel eenvoudig niet met een dergelijke vrijblijvende conclusie afsluiten.

De vraag of een blockchain onveranderlijk is, komt nog steeds regelmatig aan de orde en meestal zijn de antwoorden dan heel wat genuanceerder dan voorstanders van de blockchain de rest van de wereld graag willen doen geloven. Een ander voorbeeld: “Een smart contract is niet zelf een overeenkomst maar kan worden beschouwd als bewijs van totstandkoming van een juridische overeenkomst.” Maar hoe kun je de totstandkoming van een overeenkomst bewijzen met wat het smartcontract feitelijk is, namelijk een stukje programmacode? Programmacode meestal geschreven door een daarvoor ingeschakelde derde. Smart contracts bieden, aldus de onderzoekers, behalve nadelen ook voordelen, bijvoorbeeld bij overeenkomsten met anonieme buitenlandse partijen. Welke voordelen en hoe je bij een anonieme tegenpartij bewijs van de totstandkoming van een overeenkomst kunt leveren, wordt niet vermeld. Trouwens, nog afgezien van eisen van burgerlijk recht is het over het algemeen wel handig om te weten met wie je contracteert.

Helaas ontbreekt het in het rapport op meer plaatsen aan uitleg waardoor veel passages een hoog “grote stappen snel thuis” gehalte hebben. De technische beschrijving van de blockchain, volgens de onderzoekers nodig “om de juridische analyse scherper neer te zetten”, valt bovendien hooguit te begrijpen door degenen die het al begrepen hadden. Jammer, want de conclusies van het rapport zouden met wat meer onderbouwing veel aan overtuigingskracht winnen. Dat geldt temeer aangezien het rapport klaarblijkelijk is bedoeld als voorzet voor regelgeving, derhalve voor politici en ambtenaren. Doelgroepen die, zeker als het gaat over complexe IT-fenomenen zoals een blockchain, risicoloos als niet-ingewijden kunnen worden beschouwd. Doelgroepen ook die hun keuzes, veelal op voorspraak van naar eigen zeggen gespecialiseerde IT-bedrijven, vaak al hebben gemaakt. Dergelijke keuzes proberen terug te draaien met een vooral juridisch georiënteerd betoog is “a hell of a job” en als argumenten niet zodanig helder zijn geformuleerd en overtuigend zijn onderbouwd dat geadresseerden er eenvoudig niet om heen kunnen, gewoon godsonmogelijk.

Het voorgaande neemt niet weg dat de conclusies van het rapport, waarin diverse kritische kanttekeningen bij de blockchain worden geplaatst, naar mijn overtuiging wel degelijk juist zijn. Data kloppen niet enkel omdat ze in een blockchain staan en de geroemde efficiencywinst van blockchains is zeer betrekkelijk. Smart contracts brengen (ook) risico’s met zich en zijn niet te begrijpen zonder specialistische kennis. Bovendien wijken ze, aldus de onderzoekers, wezenlijk af van de gewone manier waarop mensen een contract opvatten, namelijk als “onderdeel van een intermenselijke relatie die niet tot in detail vooraf regelt hoe er met verschillende omstandigheden moet worden omgegaan.”

Ook vanuit een oogpunt van privacybescherming hebben de onderzoekers zorgen. Niet alleen kan bij een blockchain lastig zijn te bepalen wie de “verantwoordelijke” is en hoe aan die rol adequaat vorm kan worden gegeven, maar ook het wissen van persoonsgegevens in het kader van dataminimalisatie en het wettelijke recht om vergeten te worden, vormen heikele punten. De onderzoekers vestigen er voorts de aandacht op dat de autonomie van gebruikers onder druk kan komen te staan en dat de geautomatiseerde afloop van processen, gebaseerd op een beperkte set data, het risico van ongelijke behandeling en discriminatie inhoudt. Daarbij vragen zij zich af wat de (democratische) legitimiteit is van machtsuitoefening door middel van code bij het ontwikkelen waarvan gebruikers niet betrokken zijn geweest. Blockchain is volgens de onderzoekers niet het geneesmiddel tegen alle kwalen, wat niet wegneemt dat waar die techniek kansen biedt die aangegrepen moeten worden. Voorafgaand aan het opzetten van nieuwe blockchainprojecten moet daarom eerst een goede probleemanalyse worden gemaakt om te kunnen bezien of een blockchain daarvoor de oplossing is.

Het Tilburgse onderzoeksrapport is niet het eerste kritische stuk over de blockchain. Eind vorig jaar kwamen onderzoekers van het US Agency for International Development (USAID) na onderzoek van 43 gevallen waarin een blockchain was ingezet, tot vergelijkbare conclusies. De Amerikaanse onderzoekers hadden geen enkel bewijs gevonden dat blockchaintechnologie op een nuttige manier was ingezet of praktische resultaten had opgeleverd. Net als de Tilburgse onderzoekers hadden ze evenmin bewijs gevonden voor grote efficiencywinst bij gebruik van een blockchain. En ook hun waarschuwing luidde: “Before you embark on that shiny blockchain project, you need to have a very clear idea of why you are using a blockchain.”

Vergelijkbare kritische artikelen zoals ‘Zes mythes die we onterecht geloven’, ‘De Blockchain een oplossing voor bijna niets’, ‘Blockchain debunked’ en ‘Blockchain, van panacee tot paria’ verschenen in de nationale en internationale (vak)pers. Al met al voldoende aanleiding, zou je denken, om maar even pas op de plaats te maken. Zo niet de Dutch Blockchain Coalition die na het eerder opzetten van diverse, intussen veelal ter ziele gegane, blockchainpilots bekend maakte met de Dienst Uitvoering Onderwijs samen te werken aan een systeem dat diploma’s opslaat om die veilig internationaal te kunnen delen. Daarvoor wordt, wie zal het verbazen, gebruikgemaakt van een blockchain omdat daarmee, aldus woordvoerster Marloes Pompe, “een vertrouwenscomponent wordt geïntroduceerd”. Marloes Pompe, dezelfde die vorig jaar voor een heldere visie op het gebruik van de blockchain nog enthousiast verwees naar het witboek “Discipl”. Technologie voor een samenleving van de toekomst” van ICTU. Voor zoveel al leesbaar met voorsprong het meest onzinnige stuk dat ICTU ooit heeft uitgebracht (zie mijn blog van 9 april 2018 ‘Blockchain: hype gebouwd op mythes?’).

Het rapport van de Tilburgse onderzoekers zal, gelet op het ongebreidelde en weinig rationele enthousiasme waarmee de discussie over de blockchain tot nu toe binnen de overheid is gevoerd, ongetwijfeld niet leiden tot een “causa finita”. Daarvoor is het te weinig toegankelijk geschreven en roept het te veel nieuwe vragen op. Gebreken die evenzeer in de weg staan aan een optimaal gebruik daarvan door de regelgever. Hopen dan maar dat de discussie over de blockchain met dit rapport tenminste naar een wat rationeler niveau wordt getild. Waar politiek en ambtenarij niet bepaald bekend staan om hun lerend vermogen en een welverdiende reputatie genieten waar het gaat om het lichtzinnig “archiveren” van hen onwelgevallige onderzoeksrapporten, zou dat al forse winst zijn.