Burgers worden onvoldoende gehoord
De nasleep van de toeslagenaffaire heeft geleid tot meer aandacht voor data ethiek, maar ook tot dezelfde kafkaëske situatie als waarmee die begonnen is. Burgers worden onvoldoende gehoord en maken geen deel uit van de initiatieven die tot doel hebben om diezelfde burger beter te beschermen.
De overheid leert nauwelijks van hersteloperaties zoals die voor de toeslagenaffaire, aldus de Nationale ombudsman. In plaats van werken aan vertrouwen en in gesprek te gaan met burgers verzanden overheden in bureaucratische processen en navelstaarderij.De dialoog wordt uit de weg gegaan en keuzes blijven uit, terwijl betrokkenheid en doortastendheid hard nodig zijn. Niet alleen achteraf bij herstel, maar juist vooraf bij het maken van afwegingen en het nemen van besluiten.
Overheden worden steeds vaker geconfronteerd met de noodzaak om soms moeilijke afwegingen te maken die direct burgers en de maatschappij als geheel raken. Met name de inzet van data en kunstmatige intelligentie leiden tot nieuwe ethische dilemma’s en waardenspanningen. Zo vragen complexe maatschappelijke opgaven als armoede enerzijds om een proactieve overheid die optimaal data benut, maar anderzijds ook om terughoudendheid, zeker bij het delen van privacygevoelige gegevens.
Het zijn voorbeelden als de toeslagenaffaire die hebben geleid tot het beter kunnen herkennen en erkennen van dit soort dilemma’s. Maar de stap na erkenning blijft lastig. De onbewust ondoordachte besluiten hebben plaatsgemaakt voor bewuste besluiteloosheid. Twijfel leidt tot handelingsverlegenheid, en hoewel het devies bij twijfel niet inhalen vaak verstandig is, betekent het ook een wankelmoedige overheid.
Oplossingen worden gezocht in de programma’s, kennissessies en trainingen over data ethiek. Maar of de vele miljoenen die hiervoor vrij gemaakt zijn goed besteed worden is maar de vraag stelt ook voormalig Denker des Vaderlands Paul van Tongeren eerder dit jaar in Trouw. Ethiek krijgt hierdoor vaak iets zweverigs en hoogstaands, voorbehouden aan filosofen en andere experts, terwijl de burger op afstand staat.
De nasleep van de toeslagenaffaire heeft geleid tot meer aandacht voor data ethiek, maar ook tot dezelfde kafkaëske situatie als waarmee die begonnen is. Burgers worden onvoldoende gehoord en maken geen deel uit van de initiatieven die tot doel hebben om diezelfde burger beter te beschermen.
Er moeten knopen worden doorgehakt
De bedoelingen van die initiatieven zijn goed, en dat geldt ook voor de vele handreikingen en hulpmiddelen die de laatste jaren zijn gepubliceerd. Ze helpen ongetwijfeld bij het aanbrengen van verdieping en bieden verschillende perspectieven om naar ethische vraagstukken en waardenspanning te kijken. Maar uiteindelijk moeten er ook knopen worden doorgehakt en dus (politieke) keuzes worden gemaakt tussen schurende of soms zelfs conflicterende waarden. Dit alles is een traject van lange adem, die ook politiek-bestuurlijk borging vereist en een cultuur waarin ruimte is voor dialoog en reflectie. Maar dat kan niet zonder het gesprek aan te gaan met de burger omdat juist dat perspectief leidend zou moeten zijn.
