Chief Data Officer in publieke dienst

In onze datasamenleving wordt van organisaties steeds sneller gevraagd om te reageren, wendbaar en adaptief te zijn. Ook van overheden wordt gevraagd meer wendbaar en adaptief in te spelen op signalen. Sterker nog, het niet vlot en adequaat handelen van de overheid, terwijl de data ‘voor handen’ zijn, wordt door politiek, burgers en bedrijven niet meer geaccepteerd. Data moeten beter benut: ontgonnen, opgewerkt, verrijkt en geëxploreerd worden. Dataexploratie is een relatief nieuw begrip en houdt het verkennen van data, op basis van diverse interne en externe bronnen, in. Zo is het idee ontstaan om een centrale rol te introduceren voor het verzamelen en analyseren van (big en open) data: de Chief Data Officer.

Aangetoond is dat, indien de toegang tot data democratiseert, er aantoonbaar betere beslissingen genomen kunnen worden. Voorwaarde is uiteraard wel dat de datakwaliteit hoog is. Door geavanceerde data-analyses kan vervolgens meerwaarde uit data worden gehaald. Het analyseren van (big en open) data kunnen nieuwe en/of verbeterende inzichten opleveren als input voor beleid, verbeterde dienstverlening aan burgers en bedrijven en gerichte handhaving. De datagedreven overheid is geboren: de overheid wil meerwaarde uit data halen, data als een ‘publieke asset’ aanwenden voor de moderne dienstverlening en publieke opgaven.

Vijf CDO typen

De missie van de CDO is om data effectief, structureel en ‘veilig’ voor publieke doelen in te zetten. De toegang tot en kwaliteit van data moeten dan wel onbesproken hoog zijn. Dat is niet bij iedere overheidsorganisatie het geval. CDO’s in publieke dienst hebben doorgaans een andere taakopvatting dan de CDO’s in de private sector (zie kader).

Wat doet in CDO in de private sector zoal?

• Allereerst moet hij/zij een heldere visie op de datastrategie formuleren, met in het achterhoofd de waardecreatie. Om waarde te creëren moet de CDO bedenken welke data nodig zijn (focus).
• Dan richt de CDO conform de governance in (besluitvormingsprocessen en monitoring).
• Vervolgens formuleert de CDO een data-analysestrategie en –planning en gaat partnerschap met de businessunits/ organisatieonderdelen aan.
• Sommige datasets vragen om méér aandacht (de kritieke data-assets). Deze organiseert de CDO centraal.
• Tot slot is de CDO verantwoordelijk voor talentontwikkeling op het gebied van data: werven, selecteren, binden en (blijvend) boeien.

  De vijf speerpunten volgens het ‘boekje’ (literatuurstudie)

Uit het benchmarkonderzoek, uitgevoerd door de Rijksbrede Benchmark Groep (RBB), blijkt dat er vijf verschillende typen CDO’s in publieke dienst te onderscheiden zijn. Ze voorzien in verschillende behoeften, afhankelijk van de mate en diversiteit van het datagebruik in het primaire proces en de ‘datavolwassenheid’ van de organisatie. Zo heb je de CDO als verandermanager en aanjager van innovatie. In de onderzochte vacatures staan teksten als ‘De transformatie van een traditionele naar een datagedreven organisatie is een ingrijpend proces en zorgt voor een flinke organisatorische en culturele ommezwaai. Bij deze transformatie kan een CDO niet ontbreken…’. Deze organisatie staat aan de vooravond van het nemen van ambitieuze stappen naar een datagedreven overheidsorganisatie.

Er is ook het type beheerder van de data aangetroffen: verantwoordelijk voor het inzamelen, beheren en de betrouwbaarheid van de data(analyses), leidinggevende van datascientists, datastewards en data service providers. Deze overheidsorganisatie is al een stap verder met datagedreven werken en heeft een deel van de governance rond data¹ ingericht in een dienstonderdeel. Het derde type CDO is de uitvoerder van de data-analysestrategie. Deze CDO wordt verantwoordelijk geacht voor het nastreven van de algemene zakelijke en publieke doelstellingen van de hele organisatie. De CDO is partner van de dienstonderdelen, werkt intensief samen aan het bereiken van de organisatiedoelen en treedt ook naar buiten toe op. Hij lijkt het meest op de CDO die je aantreft in de private sector. Het volume aan data binnen organisaties groeit, maar ook het inhoudelijke gebruik van data wordt steeds diverser. Het vijfde type CDO is de (eind)verantwoordelijke voor het juist inhoudelijke gebruik van data en het beheersen van risico’s. De twee laatste typen CDO’s tref je aan bij grote kennisinstituten, zoals het Centraal Bureau voor de Stattistiek en grote uitvoeringsorganisaties (zoals Rijkswaterstaat en de Belastingdienst).

Datatoegang en -kwaliteit is ‘king’…

Eerlijk is eerlijk, de overheid heeft meer data dan ze kan verwerken. Het inhoudelijk gebruik van data wordt steeds diverser, en niet alle data zijn toegankelijk en van de hoogste kwaliteit. Dus daar liggen nog twee kernopgaven van de CDO. Om adequaat te reageren en een wendbare overheid te zijn, is de juiste informatie nodig, informatie die uit de alsmaar groeiende hoeveelheden data gehaald moeten worden. Deze groeiende hoeveelheden data bevinden zich in een complex, geïntegreerd IT-landschap; binnen uitvoeringsorganisaties en over de organisatiegrenzen heen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) heeft in 2011 al geconstateerd dat het onvermogen om fouten in (basis)registraties te herstellen mogelijk te maken heeft met deze vernetwerking van de overheid. De vernetwerking vergroot de impact van fouten in datakwaliteit, met name door verplicht hergebruik van (basis)gegevens (het eenmalig vastleggen en meervoudig gebruik). Alle CDO’s hebben de afhankelijkheid van datatoegang en kwaliteiti in de eigen organisatie én in het datadelen in ketensamenwerking, zien toenemen.

Datadelen is de ruggengraat van de efficiënte en effectieve uitvoering van overheidstaken. Datadelen is tegelijkertijd de grootste uitdaging voor de uitvoeringsorganisaties: bestuurlijk, organisatorisch, veranderkundig, beheersmatig én ‘data’inhoudelijk. Kan de komst van de CDO in de publieke sector de overheid helpen om de aansluiting bij de datasamenleving daadwerkelijk te maken en te houden? Volgens de leden van het RBB-kennisplatform Datagovernance en –kwaliteit²zijn alle vijf onderkende typen CDO broodnodig. Wat volgens de RBB-Platformleden ontbreekt is een CDO als eindverantwoordelijke, met bijhorend CDO-stelsel.

Als we de woorden van de RBB ‘vertalen’ dan staat de datagedreven Nederlandse overheid in de kinderschoenen en heeft het vooral een ‘Data Leader’ nodig om de ambities van de Nationale Data Agenda³ richting burgers, bedrijven en ambtenaren ook écht waar te maken.

¹ Zie eerder artikel op iBestuur: Datagovernance bij de Rijksoverheid

² RBB-kennisplatform Datagovernance en –kwaliteit bij de Rijksoverheid, 9 oktober 2019.

³ Data Agenda Overheid naar Tweede Kamer, 26 maart 2019.

Irma Walraven, werkzaam bij het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, is programmamanager Datagovernance bij de Rijksoverheid