Het is buitengewoon belangrijk dat Kamer en overheidsopdrachtgevers het rapport zullen omarmen al was het maar om te voorkomen dat het net als veel IT-contracten weer snel in een ambtelijke la verdwijnt.
Afgelopen woensdag was het zover: de presentatie van het rapport van de Commissie Elias. Mijn eerste indruk is positief. Het is een leesbaar en overzichtelijk rapport met duidelijke conclusies en aanbevelingen dat, mag ik zo vrij zijn, zelfs door een Kamervoorzitter zonder al te veel googelen kan worden begrepen. En alleen dat al is, met zoveel onderzoeks- en gespreksinformatie voorhanden, een prestatie van formaat! Hoewel er, als bij ieder onderzoeksrapport, kanttekeningen te plaatsen en vragen te stellen zijn, beperk ik mij hierna tot enkele algemene opmerkingen.
Uit diverse reacties op internet blijkt dat veel lezers het rapport graag zien als het ultieme demasqué van de overheid als IT-opdrachtgever. Die is met grote regelmaat de fout in gegaan en daarmee verantwoordelijk voor miljarden verspillingen van belastinggeld. Nu is dat laatste ontegenzeggelijk waar al was het maar omdat de overheid letterlijk en figuurlijk de rekening van de mislukte IT-projecten betaalt, maar het eerste wat minder. ‘It takes two to tango’ en zonder ‘enthousiaste medewerking’ van veel grote IT-leveranciers hadden de onmiskenbare feilen in haar opdrachtgeverschap nooit tot deze maatschappelijke schade kunnen lijden.
Niet voor niets voelt de Commissie voor het vastleggen van een zorgplicht van het ICT– bedrijfsleven, kennelijk bedoeld om meer ongelukken door gemankeerde overheidsopdrachtgevers te voorkomen. Het bedrijfsleven als hoeder van de overheid, dat wordt even wennen. Of dat nodig en juridisch haalbaar is, is trouwens maar de vraag. Een onderzoeks- en informatieverplichting, zoals opgenomen in de Algemene Rijksvoorwaarden bij IT Overeenkomsten (ARBIT), lijkt realistischer en zou met twee professioneel veronderstelde partijen aan tafel voldoende moeten zijn.
Wat opvalt is de nadruk die de Commissie legt op het krijgen en behouden van adequate IT-kennis. Let wel, niet op basis van externe inhuur zoals nu noodgedwongen vaak gebeurt, maar in eigen overheidsgeledingen. Inderdaad, het ontbreekt de overheid grootschalig aan projectleiders en ICT ’ers met voldoende kennis en ervaring om IT-problemen tijdig te onderkennen en te tackelen. Daarbij dringt zich wel de vraag op hoe zo’n relatief kostbare personeelsuitbreiding kan worden ingepast in het huidige weinig genuanceerde bezuinigingsbeleid op het overheidsapparaat.
Veel van wat de Commissie in haar rapport beschrijft heeft te maken met een overheidscultuur waarmee naar haar oordeel veel mis is. Ik vrees dat de Commissie daarin gelijk heeft. Vooropgesteld dat ik alleen op basis van mijn eigen ervaringen meer weblogs, zou kunnen schrijven dan de lezer lief is over wat er met de cultuur (beter: professionele verantwoordelijkheid) aan opdrachtnemerszijde mis is, valt op die aan opdrachtgeverszijde evenzeer het nodige af te dingen. Dat heeft veel te maken met een vaak gebrekkige ‘financiele sensitiviteit’ en de beleving van veel overheidsmanagers dat regelgeving in toenemende mate in de weg staat aan snel en adequaat handelen. Wat het eerste betreft: geld is een basaal ordeningsmechanisme maar werkt wel. Dat mechanisme is evenwel kansloos zolang het uitgeven van zelf verdiend geld en belastinggeld niet hetzelfde worden ervaren en gesanctioneerd. Wat het tweede betreft: door die beleving zijn management en juristen verworden tot elkaars natuurlijke vijanden. Al in 2007 wees oud-SG Rein Jan Hoekstra er het rapport ‘Met recht verbonden’ op dat juristen steeds vaker werden ervaren als ‘remmers in vaste dienst’.
Die beleving is, bezien in het licht van een andere stelling uit dat rapport dat de overheid zich aan haar eigen regels dient te houden, risicovol. Het vooraf vragen om advies aan interne juristen wordt vaak niet gezien als de noodzaak je eigen kritiek te organiseren, zoals hoogleraar informatica aan de VU Chris Verhoef dat voor de Commissie mooi beschreef, maar als een zekere garantie voor onnodige discussies en onwenselijke vertraging. Voor een goed werkend systeem van ‘checks and balances’ is dat funest. Om het over daaraan inherente integriteitsrisico’s niet eens te hebben.
Ondanks alle trieste andere actualiteit van dit moment hebben de conclusies en aanbevelingen van de Commissie gelukkig veel publiciteit gekregen. Gelukkig, want of het nu over 1 of 5 miljard aan jaarlijkse verspillingen gaat, het is altijd veel te veel. Geld bovendien dat wel zinvol aan meer zorg, defensie of cultuur had kunnen worden besteed. Het is daarom buitengewoon belangrijk dat ook de Kamer en vooral overheidsopdrachtgevers het rapport zullen omarmen al was het maar om te voorkomen dat het net als veel IT-contracten weer snel in een ambtelijke la verdwijnt.
