De barricades op voor onze privacy!

Wie heeft er geen geheimen voor z’n partner? Tachtig procent steekt z’n hand op. Wie wil er dus al z’n berichten en zoekopdrachten delen met de partner? Handen in de zaal blijven nu omlaag. Nog zo eentje: ik was altijd tegen de opslag van metadata van het bellen en mailen door justitie. Tot ik het slachtoffer werd van straatgeweld en de politie de agressor vlot traceerde dankzij diens telefoondata.
Nog een: Brigitte van Blijswijk van ABN Amro heeft autisme, Klaas Pieter Derks (37) van UWV lijdt aan depressies. Het stond in een NRC-artikel, waarin redacteur Monique van Oostrum haar bipolaire stoornis openbaarde. Zo’n 3 miljoen mensen met psychische klachten telt Nederland, van wie 700.000 gediagnosticeerde geesteszieken. De meesten willen dat niet langer verhullen. Maar de werkgever dan?

Grip op Privacy

Dit artikel is een voorpublicatie uit de iBestuur-special ‘Grip op Privacy’ in het januarinummer van iBestuur magazine.
Voor een verdere verdieping van het onderwerp privacy organiseert iBestuur in samenwerking met kennispartners PBLQ, SIG, SYSQA, TNO en CIP-overheid op 7 februari het iBestuur symposium ‘Grip op Privacy’, van 13 tot 17 uur in Nieuwspoort. Met onder meer bestuurders, wetenschappers en de zaal wordt dan het brede palet van privacy toegelicht en uitgediept.
U kunt zich hier aanmelden.

Wat te denken van het opgeven van privacy om aandacht en mededogen te winnen? ‘Memories’ met Anita Witzier, ‘Ik vertrek’ en medische tv-programma’s; privacy vloeit over de toonbank in de zucht naar aandacht. Om nog niet te spreken van een onophoudelijke stroom van ontboezemingen op Facebook.
De rem is eraf, waarom zeuren over privacy? Aan de andere kant: grote concerns kunnen ons griezelig nauwkeurig profileren en slechten privacygrenzen. En Rusland, China en ook Engeland voerden recent strenge wetgeving voor opsporing in, met privacy als verliezer. Trump kondigde iets soortgelijks aan. Uitpuilende datareservoirs staan hen ter beschikking.
En beschermen we onze vrije samenleving door de AIVD meer wettelijke bevoegdheden te geven, of bieden we mogelijke toekomstige dictators dan juist de poort naar totale controle? Wie het weet, mag het zeggen.

‘Cryptocalypse’

Datadoemscenario’s winnen terrein. Peter Schwabe van de Radboud Universiteit voorspelt de ‘cryptocalypse’, een einde aan dataveiligheid. Gedragsvoorspelling met big data rukt mondiaal op, met programma’s als Beware van Intrado dat uit onze handelingen en uitingen de kans op wetsovertreding bepaalt. Onze eigen Belastingdienst maakt van iedereen een profiel dat je zelf niet mag inzien.
Het verst ging de waarschuwing dat oorlog en datadictatuur ons voorland zijn, met ‘Feodalisme 2.0’, ‘Fascisme 2.0’ en/of ‘Communisme 2.0’. Ontwrichting dreigt, zoals die bij alle historische overgangen naar nieuwe samenlevingen optrad, nu door ongebreideld IT-gebruik. Deze theorie huldigt Dirk Helbing, in Zürich hoogleraar IT-sociologie en aan de TU Delft leider van het programma ‘Engineering Social Technologies for a Responsible Digital Future’. Hij is mede door bemiddeling van Jeroen van den Hoven, hoogleraar ethiek en oud-decaan van de faculteit Techniek, Bestuur en Management, naar Delft gekomen.

We begonnen het debat te laat en gaven belangen uit handen

Wat moeten we met zijn datahel en -verdoemenis? Zwaar overdreven, net als de schouwburgen vol jongeren met privacyzorgen die De Correspondent vult? Van den Hoven: “Nee, Helbing is als een idioot bezig om iedereen wakker te schudden en terecht. We begonnen het debat te laat en gaven belangen uit handen door de neoliberale overschatting van de markt, als het gaat om het behartigen van het publieke belang. Bedrijven mochten vrijelijk datagraaien en ons profileren uit naam van economische groei. Dat is lastig terug te draaien.”

Wal keert schip

Dus staan we, aldus Helbing, op een kruispunt: gaan we naar centralistisch geleide – ‘feodale’ – staten die samen met concerns dankzij data en kunstmatige intelligentie de samenleving top-down sturen en volkeren controleren en exploiteren? Of kiezen we voor democratischer, bottom-up samenwerking waarin burgers zeggenschap over data verwerven, voor toepassingen die primair zijn gericht op ondersteuning?
“Het dreigt al verkeerd te gaan nu Trump de investeerder in databedrijven Peter Thiel en grondlegger van databroker Palantir de baas maakt over Amerika’s informatie- en databeleid”, vult Van den Hoven in. Toch betoont hij zich optimistischer dan Helbing over ontsnappingsroutes: “Ik benadruk liever het positieve, steek graag mensen een hart onder de riem en wil het bedrijfsleven meekrijgen. Deze datacrisis biedt ook kansen. Net zoals de ondernemingen die toekomstkeuzes maken met schone energie straks een betere positie hebben dan de bedrijven die dit nalaten.”
Dus de markt kan het dataprobleem oplossen? “Nee, de mogelijkheden voor win-win zijn talrijk, maar je moet bijsturen. Olieconcerns gingen pas nadenken over windenergie onder dwang van internationale verdragen, nationale wetten en publieke opinie.”
Van den Hoven schetst verregaande verwantschap tussen klimaatverandering en nieuwe houdingen tegenover datagebruik: weg met de naïviteit, en inhaalacties gaan bedenken. De nieuwe EU-privacyverordening van 2018 volstaat niet. “Nu al treft de Europese Commissie strengere mededingings- en privacymaatregelen tegenover de grote spelers.”

Deze datacrisis biedt ook kansen

Europa staat daarin echter vrij geïsoleerd ten opzichte van China, Rusland en straks de VS, waar overheden en bedrijven elkaar vinden in het ‘datagraaien’. Van den Hoven: “Overheden en ondernemingen die kiezen voor hoge morele standaarden, hebben het momenteel lastig. Toch keert de wal het schip. Als het vertrouwen in overheden en in elkaar zo afneemt, legt dat de bijl aan de wortel van de samenleving die het van vertrouwen moet hebben en niet van controle.”

Vrije markt

De oorlog en opstand van Helbing of het vredig herstel van Van den Hoven? De laatste: “Helbing hoopt ook op gezond verstand. Zo benadrukt Dirk dat privacy een cruciale conditie voor innovatie en creativiteit vormt. Samenlevingen met weinig respect voor mensenrechten, sociale verhoudingen, transparantie en privacy doen het slechter. Scandinavische landen, Duitsland en Nederland voeren de lijstjes van kwalitatief hoogstaande samenlevingen aan.”
Maar ook wij kiezen voor meer controle voor veiligheid en kopen gratis diensten met bergen data. De voordelen wegen zwaarder. Van den Hoven: “Dus denk ik dat het keerpunt komt wanneer de exploitatie mensen in hun portemonnee gaat raken. Mensen pikken niet dat ze meer gaan betalen voor het vliegticket dan de buurman, op grond van wat aanbieders weten van je bereidheid om te betalen.”
Dit betekent in feite ook het einde van de vrije markt, toont Van den Hoven slim aan, wat niemand wil: “Bij een volstrekt individuele relatie tussen aanbieder en klant op grond van de data met flexibele prijzen per individu is er geen markt meer.”
Hij schetst in een uitstekend recent betoog nog meer concrete nadelen van datamisbruik en privacyschending: “Ik gooi de vaagheden zoveel mogelijk overboord. Behalve met economische exploitatie voelen mensen ook met sociale discriminatie en psychologische manipulatie straks keihard de nadelen van datamisbruik.” Dus het principieel verdedigen van privacy heeft afgedaan? Van den Hoven: “Dat niet, maar direct voelbare nadelen voorhouden werkt beter dan diepgaande filosofische discussie. Natuurlijk moet je mensen ook waarschuwen dat ze straks extern gedetermineerd worden en zich niet meer vrijelijk zelf kunnen presenteren met hun eigen identiteit. Dat anderen dat doen op grond van data. Dat is een wezenlijk aspect van privacy, maar helaas op dit moment nu minder voelbaar te maken…”

Zeven vragen