De emotionele waarde van papier

Een wijdverbreid misverstand over papieren archieven overbrengen is dat digitaliseren beter, goedkoper en zelfs handiger voor het Nationaal Archief zou zijn dan fysiek overbrengen. Goedkoper niet; dat kan ik makkelijk voorrekenen. Handiger ook niet; we zetten de informatie net zo makkelijk in de kasten. Beter of slechter, dat moet worden bezien vanuit het perspectief van de burger, de onderzoeker, de wetenschapper die met duizenden per jaar onze studiezaal bezoeken.

Ja, digitale archieven kúnnen een voordeel hebben. Mits ze naast gedigitaliseerd ook nader toegankelijk zijn gemaakt. Zodat je op zoekwoord kunt zoeken. Zodat je kriskras kunt zoeken. Bijvoorbeeld: het tonen van álle ministerraadnotulen waar het woordje drugsbeleid in voorkomt, zullen de meeste onderzoekers prefereren boven het doorlezen van alle notulen van de jaren zeventig, zoals dat nu moet in papieren archieven.

De praktijk is dat digitaliseren zónder nader toegankelijk maken weinig toegevoegde waarde heeft voor hen die de gangen van hun overheid willen nagaan. Dat heeft zelfs als nadeel dat je dagenlang achter een scherm zit in plaats van met een papieren dossier voor je neus.

Belangrijker nog, veruit de meeste van onze bezoekers zijn op zoek zijn naar persoonsdossiers: rechtbankdossiers, AIVD-dossiers immigratiedossiers, enzovoort. Zij lezen een persoonlijke geschiedenis in een contactmoment tussen een burger en de overheid dat een papieren spoor heeft nagelaten.

En die papieren sporen betekenen veel. Het ontroert me altijd weer om te zien wat het met mensen doet om zo’n papieren spoor aan te raken en daarmee de geschiedenis in de ogen te kijken. De verhalen die ze kennen uit boeken, uit familieverhalen, worden echt. Ze houden een afstandsverklaring in het handschrift van hun biologische moeder vast. Ze bladeren door in het geheim gedrukte pamfletten, en lezen over hun vader die in het geheim bijeenkomsten organiseerde waar ‘merdeka!’ werd geroepen.

Deze burgers doe je geen plezier door de archieven te digitaliseren met het oog op vervanging en vernietiging van het origineel. Bewaar het origineel. Hooguit daarnaast óók digitaliseren én bewerken voor toegankelijkheid. Voor grootschalig kwantitatief onderzoek, voor vergelijkend onderzoek, voor sleutelwoorden zoeken door een archief. Fysieke en gedigitaliseerde archieven hebben beide hun eigen merites. Maar het origineel wegdoen, zeker als het gaat om persoonsdossiers, zal ik nooit adviseren. Daarvoor heeft het een toegevoegde emotionele waarde die ertoe doet.

Ouderwetse sentimenten? De overbrenging van papieren archieven zal in de nabije toekomst zijn voltooid. En er zullen in de toekomst veel meer digitale dan papieren sporen zijn. Ik ben benieuwd naar de beleving hiervan. Kijken de onderzoekers van de toekomst met net zoveel ontroering naar een digitaal geboren Word-document als wij naar een fysiek getypt proces-verbaal? Roept het lettertype Times New Roman dan, net als een 17e eeuws handschrift, gevoelens van vervlogen tijden op? Wat denkt u?