Een slimme stad maakt gretig gebruik van data en technologie en doet dat verantwoord. Dat klinkt simpel, tot we op zoek gaan naar de spelregels waaraan slimme steden moeten voldoen. Die blijken nog ontoereikend. Publieke waarden vragen om kaderstellende wet- en regelgeving. Digitalisering stimuleert overheden actief aan de slag te gaan met ethiek.
Er zijn veel perspectieven op de inzet van een digitale tool, zoals sensoren in de openbare ruimte.| Beeld: Shutterstock
Terwijl volop wordt geëxperimenteerd, bijvoorbeeld met drones bij het regelen van bezoekersstromen bij evenementen, worden gemeenten geconfronteerd met vragen van ongeruste inwoners. Die onrust willen we natuurlijk voorkomen en dat kan in veel gevallen door zorgvuldig en op tijd te communiceren. Maar we moeten ook erkennen dat niemand volledig kan bevatten wat de impact is van kunstmatige intelligentie, virtual reality of big data. De mogelijkheden van dergelijke innovaties zijn onvoorstelbaar en onvoorspelbaar.
Publieke waarden en rechten
Sinds 2018 is de Europese Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) van kracht. Deze verordening regelt vooral de privacyrechten van inwoners en het stevige toezicht daarop van toezichthouders. Maar er zijn meer publieke waarden die vragen om kaderstellende wet- en regelgeving, zoals rechtvaardigheid en autonomie.
Op digitaleoverheid.nl is te lezen hoe het rijk samenwerkt met andere partners aan de borging van alle publieke waarden en rechten. Namelijk door de kansen en risico’s van digitalisering te (laten) onderzoeken, door het ontwikkelen van beleid, door Nederlandse standpunten internationaal te agenderen en door in gesprek te gaan met nationale partners en inwoners. Het zal dus nog wel even duren voordat inwoners gerustgesteld kunnen worden door de wetenschap dat slimme steden zich houden aan de regels rondom digitalisering en data.
We moeten gesprekken voeren over wat wij fatsoenlijk, moreel en ethisch toelaatbaar vinden.
De vraag is of we de onrust van inwoners over de inzet van data en technologie ooit helemaal kunnen wegnemen met wet- en regelgeving. We zullen gesprekken moeten voeren in de samenleving over wat wij fatsoenlijk, moreel en ethisch toelaatbaar vinden. Een gesprek waarin we dus oog hebben voor de privacy van mensen, maar ook voor alle andere waarden. De verantwoordelijkheid voor het organiseren van dergelijke gesprekken ligt bij het rijk, maar ook bij de andere overheden.
Rathenau Instituut: “Nieuwe technologieën brengen de mensheid vooruit maar stellen onze samenleving tegelijkertijd voor nieuwe sociale uitdagingen. Onze huidige ethische en juridische systemen zijn daar nog onvoldoende op voorbereid.”
Ethische Commissie Enschede
De gemeente Enschede constateerde in 2018 dat een dergelijke ethische discussie nodig is, maar constateerde tegelijkertijd ook dat die best ingewikkeld is, omdat veel belangen moeten worden afgewogen. Daarom is besloten tot de oprichting van een ethische commissie: een onafhankelijke klankbordgroep van experts uit de publieke en private sector, met kennis op het terrein van ethiek, filosofie en techniek, digitalisering, maatschappij en recht.
De commissie is transparant over haar bevindingen en publiceert haar reflecties online.
Deze commissie komt vier keer per jaar bijeen en helpt de gemeente met het ethisch verantwoord inzetten dat data en technologie. Zij helpt bij het maken van ethische afwegingen in concrete vraagstukken waar Enschede mee worstelt, zoals de inzet van drones of het koppelen van data. Daarbij kijken de leden naar het perspectief van de technologie, de gebruiker en de (lokale) context. De commissie neemt geen besluiten, maar haar reflecties worden meegenomen door het gemeentebestuur als die een besluit neemt. De commissie probeert transparant te zijn over haar bevindingen en publiceert daarom haar reflecties online, via www.enschede.nl/ethische-commissie.
Voorbeelden
Inmiddels werken ook steeds meer andere Nederlandse steden met vergelijkbare commissies, en worden ervaringen volop gedeeld. Diverse ethische hulpmiddelen en methoden zijn in ontwikkeling, dankzij de inzet van diverse overheden, universiteiten en hogescholen, Rathenau Instituut en de City Deal Slimme Steden. Een paar voorbeelden.
- De Utrecht Data School ontwikkelde DDe Ethische Data Assistent (DEDA).
- Het Platform voor de InformatieSamenleving ECP ontwikkelde samen met prof. dr. ir. Peter-Paul Verbeek de aanpak Begeleidingsethiek.
- ELSA Labs denken mee over de ethische, juridische en maatschappelijke aspecten van innovatie.
- Het spel Moral Design helpt met het voeren van een gesprek over ethische dilemma’s.
- Op digitaleoverheid.nl kun je terecht voor de Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie.
- Vereniging Nederlandse Gemeenten bundelde in 2022 allerlei ervaringen en tips in een Handreiking Digitale Ethiek.
Introductie Aanpak begeleidingsethiek from Platform ECPon Vimeo.
Ethiek in de praktijk
Digitalisering stimuleert overheden actief aan de slag te gaan met ethiek, iets wat in de academische wereld en de zorg al veel langer gebruikelijk is. Op basis van alle websites, commissies en tools die in ontwikkeling zijn, kun je concluderen dat bij de Nederlandse overheid de bewustwording groeit voor ethiek en waarden gedreven digitalisering. In de praktijk blijkt dat we ook nodig is te investeren in de ontwikkeling van vaardigheden die nodig zijn voor het maken van een ethische afweging. We moeten ons realiseren dat het niet vanzelfsprekend is dat wij dat waarden gedreven gesprek kunnen voeren. Nederland moet dat weer leren.
Met kortbondigheid verdwijnt de ruimte voor nuancering en de waardering voor de verschillende standpunten.
Onze samenleving is, mede door digitale media, gewend geraakt aan kort en bondig communiceren. We lezen het liefst korte teksten online of op sociale media. Ook de overheid probeert haar boodschap kort en bondig over te brengen, voor alle burgers moet direct duidelijk zijn wat de overheid bedoelt. In de strijd tegen corona was handen wassen goed, handen schudden fout. En daarmee verdwijnt de ruimte voor nuancering en de waardering voor de verschillende standpunten die mensen kunnen hebben over een kwestie.
Als iets blijkt uit de vraagstukken die de Ethische Commissie Enschede afgelopen jaren behandelde, dan is het wel dat er veel perspectieven zijn op de inzet van een digitale tool, zoals sensoren in de openbare ruimte. Sommige mensen voelen zich veiliger door de inzet van sensoren, andere voelen zich bespied. Daardoor bezoeken sommige mensen met een prettiger gevoel de binnenstad en anderen juist weer niet. Zo veel mensen, zo veel meningen. Het is aan de overheid om recht te doen aan alle mensen in de samenleving en dus een zorgvuldige afweging te maken tussen alle uiteenlopende standpunten.
Kees Kraaijeveld, directeur van De Argumentenfabriek: “Inzicht hebben in welke waarden het maatschappelijk debat bepalen, is een belangrijke eerste stap in het vergroten van de sensitiviteit voor de pluriformiteit aan waarden in de samenleving,”
Waarden wegen
Om daarover een goed gesprek te kunnen voeren moeten we eerst van elkaar weten welke rol bepaalde waarden in ons leven spelen. Onder ieder debat liggen namelijk persoonlijke en publieke waarden. Hoe belangrijk is het bijvoorbeeld voor iemand om regie te houden op zijn of haar leven en de eigen autonomie en privacy te bewaken? Een verwijzing naar onze geloofsovertuiging of partij ideologie lijkt niet langer voldoende om die duidelijkheid te geven. Wat we als samenleving waardevol vinden, noemen we publieke, verankerende waarden (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid). We zullen dus in gesprek moeten over die publieke waarden. Die waarden kunnen met elkaar schuren. Een goed gesprek brengt de ethische dilemma’s op tafel en leidt uiteindelijk tot een afweging die aan alle waarden voldoende recht doet.
Veel mensen vinden hun privacy minder zwaarwegend als hun veiligheid, gezondheid of bewegingsvrijheid onder druk staat.
Recht doen aan alle standpunten in de samenleving rondom digitalisering, betekent dat we alle waarden die mensen van belang vinden ten aanzien van digitalisering, moeten wegen ten opzichte van elkaar. De Ethische Commissie Enschede constateerde, niet geheel onverwacht, dat veel mensen hun privacy minder zwaarwegend vinden als hun veiligheid, gezondheid of bewegingsvrijheid onder druk staat. Dat verklaart waarom mensen zich massaal lieten testen tijdens de coronapandemie. Privacy is dus een belangrijke publieke waarde, die we goed beschermen in Nederland dank zij de AVG. Het wordt tijd dat we in het publieke debat over digitalisering evenveel aandacht schenken aan waarden als vrijheid, rechtvaardigheid en autonomie. Dan kunnen we toewerken naar een toetsend normenkader dat recht doet aan alle publieke waarden. De principes voor de digitale samenleving die de VNG onlangs heeft opgesteld geven een mooie aanzet daartoe.
Angela Rijnhart is Secretaris Ethische Commissie en strategisch adviseur gemeente Enschede
