Het komend kabinet moet krachtige wetgeving vaststellen voor digitale innovatie. En het parlement moet kritischer toetsen wat de maatschappelijke opbrengst is van digitale middelen voor onderwijs, zorg, openbaar bestuur, veiligheid of een duurzame samenleving. Dit is nodig om hardnekkige problemen van digitalisering op te lossen. Daarop wijst het Rathenau Instituut in het rapport 'De stand van digitaal Nederland'.
Datalekken, hacks en de verspreiding van desinformatie zijn aan de orde van de dag. De macht van Big Tech staat een eerlijke economie in de weg. Bedrijven en overheden verzamelen voortdurend data, waarmee ze burgers surveilleren en beïnvloeden. En de energierekening van digitale innovaties loopt op, terwijl de samenleving klimaatneutraal moet worden. Verspreid over de samenleving zijn weliswaar ethische codes en wetgeving van kracht, maar die zijn te vrijblijvend om de problemen van de digitale samenleving structureel op te lossen.
Voor het rapport De stand van digitaal Nederland bundelde het Rathenau Instituut de inzichten uit eerder werk. De onderzoekers selecteerden acht domeinen in de samenleving (van zorg tot onderwijs of openbaar bestuur) en maakten per domein een overzicht van de problemen, onderbelichte vragen in het maatschappelijk debat en de politieke vragen voor de komende vier jaar. Op basis hiervan formuleren ze drie speerpunten voor een nieuwe digitaliseringsstrategie.
Drie speerpunten voor een nieuwe digitaliseringsstrategie
De samenleving verwacht een inclusieve digitale democratie, een eerlijke data-economie, hoogwaardige digitale middelen voor zorg, onderwijs en bestuur, en een duurzame digitale samenleving. Met het oog op een nieuwe digitaliseringsstrategie, benoemen we daarvoor drie speerpunten:
1. Stel krachtige, toekomstbestendige kaders vast
Het kabinet moet de regie nemen om te zorgen dat digitale innovatie écht bijdraagt aan publieke waarden en grond- en mensenrechten. Dat vraagt om krachtige wettelijke kaders, eisen en randvoorwaarden, met bijbehorend sterk toezicht. De verschillende voorstellen voor nieuwe wettelijke Europese kaders, zoals de Digital Service Act Package en de AI-verordening, bieden hiertoe mogelijkheden. Zij zullen de komende tijd opnieuw vastleggen waar verantwoordelijkheden van bedrijven, overheden, burgers en professionals in de digitale samenleving precies liggen – om daarin keuzes te maken zijn heldere politieke visies nodig. Bovendien is verheldering en aanscherping nodig om de problemen daadwerkelijk aan te pakken. Daarnaast dienen de kaders toekomstbestendig te zijn, en voor te bereiden op de volgende generatie digitale technologie: van 6G tot Virtual Reality, Augmented Reality and spraaktechnologie. Daar is nu nog te weinig aandacht voor.
2. Innoveer waardengedreven, gebaseerd op kritisch parlementair debat
Overheidsbeleid dient gevoed en gecontroleerd te worden door een kritisch parlementair debat over hoe publieke waarden worden gerealiseerd. Publieke waarden zouden in de volle breedte bij het debat betrokken moeten worden, of het nu gaat om digitale leermiddelen in het onderwijs of de geautomatiseerde verzameling van patiëntgegevens. Daarnaast moet de beoogde maatschappelijke opbrengst van digitale innovaties op de parlementaire agenda worden gezet. Deze valt namelijk nog regelmatig tegen. Daarbij is het van belang dat het parlement zelf meer zicht krijgt op digitale systemen bij de overheid, zodat zij nut en noodzaak van digitale innovaties in publieke sectoren periodiek kan toetsten.
3. Creëer zeggenschap voor professionals en burgers
Tenslotte dienen de wettelijke kaders en het gevoerde overheidsbeleid de zeggenschap van professionals en burgers te vergroten. De inzichten van leraren, zorgpersoneel en politieagenten die met digitalisering te maken hebben, moeten worden benut. Hun zeggenschap over digitale innovaties moet worden bevorderd. Daarvoor is het nodig dat overheid en parlement als wetgever de rollen en verantwoordelijkheden van betrokken partijen helder vastleggen. Wat moet bijvoorbeeld een school of ziekenhuis zelf kunnen bepalen? Waar is hulp nodig, en van wie? Waar neemt de overheid regie en hoe dwingt de overheid de naleving van regels en randvoorwaarden af?
Linda Kool, themacoördinator Digitale Samenleving van het Rathenau Instituut: “Burgers mogen verwachten dat digitale middelen ons daadwerkelijk een inclusieve democratie, een eerlijke economie, hoogwaardige zorg, onderwijs en bestuur en een duurzame samenleving opleveren, en dat overheid en volksvertegenwoordigers toetsen of die verwachtingen uitkomen. Politieke keuzes van regering en parlement in de komende kabinetsperiode zijn hiervoor cruciaal.”
