Digitaal leiderschap langs de meetlat

De digitale transformatie is meer dan alleen technologie implementeren; het is ook een uitdaging voor het leiderschap. Onderzoekers van de Universiteit Utrecht hebben een instrument ontwikkeld om leiderschap in de digitale transformatie te meten.

Overheden zetten volop digitale technologieën in. Of het nu gaat om de zorg, de dienstverlening, het waterbeheer of de energietransitie: inzet van kunstmatige intelligentie, algoritmes en robotica is van belang om de beste oplossingen voor deze maatschappelijke vraagstukken te vinden. Maar het brengt ook uitdagingen met zich mee. Publieke waarden zoals inclusiviteit, non-discriminatie, transparantie, en privacy staan centraal in de discussies over de verantwoorde implementatie van technologieën. Leiderschap speelt daarbij een cruciale rol. Niet alleen binnen de organisatieonderdelen die werken aan de informatievoorziening, maar zeker ook bij beleid, uitvoering en op het niveau van bestuur en directie.

De Universiteit Utrecht ontwikkelde een gevalideerd instrument om leiderschap in het digitale tijdperk te meten. Niet om leiding­gevenden hierop af rekenen, maar juist om ze te stimuleren om nieuwe digitale technologieën in te zetten om publieke waarde te creëren. Het instrument is ontwikkeld met steun van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), het Interprovinciaal Overleg (IPO), de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), en het Waterschapshuis.

Publieke waarden staan centraal

Vaak worden nieuwe digitale technologieën benaderd als iets technisch. Ten onrechte, want gezien de impact op de samenleving gaat het in toenemende mate om strategische vraagstukken. Hoe kan de overheid daar zo mee omgaan dat dit de samenleving dient? Daarbij helpt het concept publieke waarde.
Dat begrip werd bekend door professor Mark Moore die in zijn boek “Creating public value” het publieke waardenkader beschrijft. Dit kader, bestaande uit een waardegedreven strategie, legitimiteit en capaciteit, helpt leidinggevenden bij het omgaan met strategische uitdagingen.
Op basis van literatuuronderzoek en interviews over de toepassing van nieuwe technologieën, publieke waarden en leiderschap, zijn deze drie dimensies vertaald naar de context van de digitale transformatie. We gebruiken de dimensies om te definiëren welke aspecten cruciaal zijn voor leiderschap in de digitale transformatie.

Waardegedreven strategie

Leidinggevenden dienen allereerst een duidelijke visie te ontwikkelen op de betekenis van de digitale transformatie voor de overheid en het werk. Een tweede aspect is dat leidinggevenden in staat zijn om met relevante stakeholders samen te werken in de digitale transformatie.

Legitimiteit

Legitimiteit is cruciaal voor het realiseren van deze visie. Digitale technologieën zoals algoritmische besluitvorming kunnen democratische toezicht beperken, juridische normen schenden, of tot resultaten leiden die niet aansluiten bij publieke waarden. Het versterken van legitimiteit vereist het integreren van voorkeuren van burgers of andere belanghebbenden via democratische processen, het naleven van eerlijke en juridische procedures en het afstemmen van de resultaten van digitale transformatie op publieke waarden.

Capaciteit

Ten slotte is het van belang dat leidinggevenden de capaciteit ontwikkelen om de gewenste publieke waarde te realiseren. Bolman en Deal beschrijven strategieën en kenmerken die nodig zijn bij publieke leiders voor het opbouwen van capaciteit. Ze onderscheiden vier frames voor organisatieverandering en capaciteitsopbouw die volgens Meijer et al relevant zijn voor de digitale transformatie: structuur, human resources, politiek en symboliek.

Structuur richt zich op het ontwerpen van de organisatie en het implementeren van technologische systemen. Bij human resources gaat het om het ontwikkelen van medewerkers en om het inzicht in welke functies en competenties de organisatie in de toekomst nodig heeft. Politiek benadrukt het omgaan met mogelijk conflicterende belangen, terwijl symbolen zich richt op het inspireren en motiveren van medewerkers.

Leiderschap in beeld brengen

Door bovenstaande inzichten uit de literatuur te combineren, ontwikkelden we een gedetailleerd begrip van leiderschap in de digitale transformatie. Dit begrip was de basis voor de ontwikkeling van het instrument om de verschillende dimensies van dit leiderschap te meten. Samen met medewerkers van Rijk, Provincies, Gemeenten en Waterschappen hebben we een conceptlijst met 42 stellingen gemaakt om digitaal leiderschap te meten. Voorbeelden van deze stellingen zijn:

• Mijn leidinggevende communiceert een samenhangende visie over wat de digitale transformatie voor de organisatie betekent.
• Mijn leidinggevende heeft aandacht voor de ethische aspecten van de digitale transformatie.
• Mijn leidinggevende zorgt ervoor dat medewerkers door opleidingen hun kennis en vaardigheden in relatie tot de digitale transformatie kunnen ontwikkelen.

De stellingen zijn vervolgens getest door ruim 600 ambtenaren: meet het wat het moet meten en welke stellingen passen het beste bij leiderschap in de digitale transformatie? Dit heeft uiteindelijk tot 20 stellingen geleid die zijn weergegeven in de tabel.
Overheden kunnen de stellingen gebruiken om het leiderschap binnen hun organisatie in beeld te brengen om te bepalen waar verbetering mogelijk is. Bovendien kan het in projecten worden ingezet om de ontwikkeling in de tijd bij te houden. Voor opleidingsdoeleinden kan het instrument gebruikt worden om te beoordelen of de opleidingen effectief zijn. Ten slotte kan het instrument binnen en tussen teams en organisaties ingezet worden voor benchmarking.

Dit artikel werd ook gepubliceerd in iBestuur Magazine #55 van juni 2025
Nog geen (gratis) abonnement? Klik HIER

Lees ook:

• Toenemend aantal topambtenaren werkt aan I-leiderschap – iBestuur
• Het is de hoogste tijd voor digitaal leiderschap – iBestuur
• Vier valkuilen in digitaal leiderschap – iBestuur