Voor Harari-lezers komt het coronavirus niet als een verrassing en ook voor informatici zal het geen verrassing zijn.
De best verkopende futuroloog van deze tijd geeft in zijn boek ’21 lessen voor de 21e eeuw’ een op de kortere termijn gerichte samenvatting van zijn ver in verleden en toekomst kijkende boeken Sapiens (2011) en Homo Deus (2015).
Voor de lezers van Yuval Noah Harari komt het coronavirus niet als een verrassing: het hing in de lucht en had al de nodige voorgangers. Ook voor informatici zal het geen verrassing zijn, want een computervirus gedraagt zich vergelijkbaar. Informatica en biologie zijn al jaren sterk verweven en het woord virus alleen al is een symptoom van deze fusie die Harari centraal stelt in zijn voorspellingen.
In een tweetal artikelen van 20 maart in de Financial Times en Time laat Harari zijn licht schijnen op de coronapandemie. Hij ziet een mondiale crisis waarin de mens door gebrek aan onderling vertrouwen dreigt het geloof in de vooruitgang te verliezen. Maar biotech en infotech leveren niet alleen bedreigingen. Ook kansen, waarvoor wij dan wel de juiste keuzes moeten maken.
Harari ziet er twee: ‘totalitarian surveillance or citizen empowerment’ en ‘nationalistic isolation or global solidarity’. Het woordgebruik verraadt zijn progressieve voorkeuren: hij kiest voor het opbouwen van een technologisch bewuste samenleving op basis van burgermacht en voor een organisatie van die samenleving van onderop die zich voegt naar internationale afspraken.
Het gevaar van de bestrijding van het coronavirus is dat er in de door iedereen gesteunde strijd op leven en dood tijdelijke surveillancestructuren worden opgetuigd die nooit meer weg zullen gaan. China monitort smartphones, zet honderden miljoenen gezichtherkennende camera’s in en verplicht mensen medische gegevens te rapporteren. Zo kan de staat virusdragers opsporen en hun contactpatroon terugvinden. Apps waarschuwen als iemand bij een virusdrager in de buurt komt.
Goede zaak natuurlijk. Maar daar is de informatieparadox: de keerzijde is dat er een basis wordt gelegd voor een alsmaar diepere ‘under your skin’ surveillance door de staat. Of door de commercie. Vandaag word je aangesproken op je conditie, morgen en nog vele jaren later op je ergernis bij het zien van een foto van Xi Jinping of op je afwegingen bij de aanschaf van een nieuwe auto.
Je wordt eigenlijk gedwongen tot een valse keuze: je privacy of je leven. Vals, volgens Harari, omdat we voor de bescherming van onze persoonlijke levenssfeer kunnen kiezen en daarmee zelf onze medische gegevens kunnen beheren. Geef de burger de macht en de kennis om zijn informatieverhouding met de staat en bedrijven zelf te regisseren. Gegevens moeten mij in staat stellen goed geïnformeerde keuzes te maken, informatie uit te wisselen en overheden of bedrijven aan te spreken op hún gebruik. Surveillancetechnologie is er niet voor overheden om burgers te monitoren, maar voor burgers om de overheid rekenschap af te laten leggen.
Om dat te bereiken heb je vertrouwen nodig en het is opvallend dat er juist op dat front beweging is te zien. Niet alleen lijkt er open en begrijpelijk te worden gecommuniceerd, maar er worden ook grote bedragen beschikbaar gesteld aan bedrijven en mensen die in de problemen komen. De overheid gaat er van uit dat de burger het vertrouwen in diezelfde overheid terug zal betalen. Systemen voor belasting, zorg en zekerheid die doordrenkt lijken van wantrouwen en fraude (‘computer zegt nee’), die opeens ook een uitgiftemodule blijken te hebben.
Dat is in lijn met Harari’s lessen en het is te hopen dat Harari gelijk krijgt en dat die opstelling beloond wordt. Ideeën met betrekking tot een basisinkomen lijken de wind in de zeilen te krijgen. Hij ziet het overigens als laatste kans: als wij de wetenschap en de overheid niet terug durven te vertrouwen, dan zullen de staat en de marktpartijen de enige oplossing blijven bieden. Dan verspelen we de vrijheden van ons burgerschap.
Zijn keus voor het ‘empoweren’ van de burger wordt dus ondersteund, meer zorgen maakt Harari zich over de tweede fundamentele keus: nationalisme of globalisering. De laatste krijgt volgens hem te veel de schuld van veel problemen hetgeen leidt tot oplossingen (muren bouwen – van tarieven of stenen – reisbeperkingen, et cetera), die de problemen alleen maar erger maken.
Zijn wapen tegen de verspreiding van infectiebronnen (pathogens) is niet isolatie, maar informatie. Infectiebronnen kunnen zich slechts ontwikkelen met blinde mutaties terwijl artsen beschikken over wetenschappelijke informatie in steeds sterkere zelflerende (algoritmische ) informatiesystemen. Zij hadden maar twee weken nodig om het coronavirus te identificeren, het genoom vast te stellen en een betrouwbare test te ontwikkelen.
Vandaag de dag is iedere lokale epidemie overmorgen een wereldpandemie en onderweg muteren de virussen om zich steeds beter thuis te voelen bij de mens. Het is dus in ieders (eigen)belang dat er overal goede gezondheidszorgsystemen komen: globalisering met een menselijk gezicht.
Henk Bos is raadslid voor GroenLinks in de gemeente Midden-Groningen
Lees ook
