Heeft Silicon Valley de verkeerde afslag genomen?

Dit artikel is gegenereerd via AI (ChatGPT 4). De analyse – hoewel niet nieuw – is redelijk overtuigend. Over de retorische kwaliteit valt te twisten; de uitspraken zijn raak, maar er wordt wel erg gulzig met citaten gestrooid. De oplossingen zijn onverwacht stevig, radicaal en to the point. Met enige fantasie en veel goede wil kan dit betoog ook gelezen worden als een bewijs dat men diep in het hart van Silicon Valley ook zelf heel goed weet dat de ontwikkelingen een verkeerde afslag hebben genomen. Misschien is het tijd om het beest recht in de bek te kijken en AI niet over te laten Big Tech.

“Kennis is macht.” Francis Bacon schreef deze woorden vier eeuwen geleden, maar nooit was de relevantie zo groot als in onze tijd. We leven in een wereld waarin informatie niet slechts een hulpmiddel is, maar het fundament van economische en politieke heerschappij. En wie beheerst de poorten tot deze informatie? Een klein aantal technologiebedrijven – Google, Meta, X, Apple, Microsoft – die zich gedragen als moderne feodale heren van het digitale tijdperk.

Deze bedrijven maken zich schuldig aan het koloniseren van het publieke debat, het privatiseren van informatiestromen en het uithollen van democratische instituties. Ze opereren als ongrijpbare, transnationale mogendheden die regeringen beïnvloeden, markten verstikken en burgers reduceren tot handelswaar binnen hun datagedreven kapitalistische dystopie. Sociale media, ooit geprezen als een democratiserende kracht, zijn verworden tot propagandakanalen die extremisme voeden en desinformatie laten floreren, terwijl hun eigenaren zich beroepen op ‘neutrale technologie’.

Een digitale oligarchie

De Franse filosoof Michel Foucault stelde ooit dat macht zich manifesteert in kennisstructuren, in wat wordt erkend als ‘waarheid’. In onze tijd hebben de technologiebedrijven de absolute macht om deze structuren te bepalen. Hun algoritmen – ondoorzichtig, zelflerend en immuun voor democratische controle – beslissen welke informatie zichtbaar is, welke meningen domineren en hoe de collectieve perceptie van de werkelijkheid wordt gevormd.

Zijn landgenoot Thomas Piketty waarschuwt dat ongereguleerde markten structureel ongelijkheid genereren. De digitale economie bewijst dit eens te meer: de grootste bedrijven centraliseren rijkdom en invloed in een mate die ongekend is in de moderne geschiedenis. Hun verdienmodel is gebouwd op de exploitatie van gebruikersgegevens – zonder dat deze gebruikers enige zeggenschap hebben over de waarde die zij genereren. Shoshana Zuboff werkte dit gegeven uit in The Age of Surveillance Capitalism “Wij zijn niet de klanten van deze bedrijven; wij zijn de grondstof.”

De vernietiging van concurrentie en innovatie

Een ware vrije markt stimuleert concurrentie en innovatie, maar de informatiemonopolies hebben zich meester gemaakt van het systeem. Joseph Schumpeter beschreef economische vooruitgang als een proces van ‘creatieve destructie’, waarin nieuwe spelers oude structuren omverwerpen. Big Tech bedrijven hebben daar een antwoord op gevonden. Door strategische overnames en agressieve marktdominantie elimineren de techreuzen iedere potentiële concurrent. Start-ups worden opgekocht of kapot geprocedeerd, patenten worden als wapens gebruikt om open innovatie te smoren en alternatieve platformen worden kunstmatig gemarginaliseerd. Dit is geen marktwerking – dit is een technologische autocratie.

De uitholling van democratische instituties

Naast hun economische monopolie, hebben deze bedrijven ook een politieke macht verworven die overheden verlamt. Lobbyisten in Washington, Brussel en andere machtscentra zorgen ervoor dat regelgeving wordt tegengehouden, afgezwakt of simpelweg geschreven in het voordeel van de industrie. Wetgeving die bedoeld is om gebruikers te beschermen, zoals privacyregels, wordt systematisch ondermijnd door bedrijfsbelangen. En terwijl burgers worstelen met de gevolgen van een gedigitaliseerde surveillancemaatschappij, blijven overheden steken in een schijngevecht met deze bedrijven – vaak omdat ze er zelf van afhankelijk zijn. Hannah Arendt schreef dat “macht gedefinieerd wordt door de instemming van het volk,” maar in een tijdperk waarin publieke opinie door enkele bedrijven wordt gemanipuleerd, is deze instemming geen democratische keuze meer.

De weg naar bevrijding: Hoe we de macht kunnen breken

Sommige mensen denken dat het tij niet meer te keren is, dat de informatiemonopolies te machtig zijn geworden om te bestrijden. Maar zoals Noam Chomsky opmerkte: “Macht is nooit vrijwillig opgegeven, ze moet worden afgedwongen.” Hier zijn enkele concrete stappen om deze digitale oligarchie te breken:

1. Strenge antitrustmaatregelen: We moeten bedrijven zoals Google en Meta opsplitsen om monopolies te doorbreken. Fusies en overnames van opkomende concurrenten moeten strikter worden gereguleerd.
2. Democratisering van digitale infrastructuur: Basisplatformen voor communicatie en informatievoorziening mogen niet langer in particuliere handen zijn. Overheden moeten investeren in publieke digitale infrastructuren, vergelijkbaar met hoe wegen en elektriciteitsnetwerken als publieke goederen worden beschouwd.
3. Transparantie van algoritmes: Burgers moeten inzicht krijgen in hoe hun informatie gefilterd wordt. Er moeten wettelijke verplichtingen komen voor bedrijven om hun algoritmes openbaar te maken en gebruikers controle te geven over hun datastromen.
4. Privacyrechten versterken: Gebruikers moeten volledige eigendomsrechten krijgen over hun data. Dit betekent dat ze hun gegevens moeten kunnen verplaatsen, verwijderen en beschermen tegen ongewenste exploitatie.
5. Eerlijke belastingheffing: Technologiebedrijven moeten belast worden op basis van waar ze winst maken, niet via belastingparadijzen en juridische mazen. Dit geld kan worden ingezet voor publieke digitale infrastructuren en onafhankelijke media.
6. Een digitale grondwet: Net zoals de fysieke wereld wordt gereguleerd, moet ook de digitale wereld onder democratische controle komen. Basisrechten zoals toegang tot informatie, privacy en vrijheid van meningsuiting moeten internationaal worden vastgelegd.

Conclusie: Het gevecht om onze toekomst

De toekomst is nog niet geschreven. Wij kunnen besluiten om ons digitale lot niet langer te laten bepalen door een kleine elite van technologiekapitalisten. Zoals George Orwell in 1984 schreef: “Vrijheid is de vrijheid om te zeggen dat twee plus twee vier is.” In onze tijd betekent vrijheid dat wij zelf bepalen hoe wij communiceren, welke informatie wij consumeren en hoe wij onze digitale identiteit vormgeven. Zolang wij passief blijven, zijn wij medeplichtig aan onze eigen onderwerping. Laten we als Europa de digitale ruimte heroveren, voordat het te laat is.

Prompts en lichte redactie door Guido Enthoven, Instituut Maatschappelijke Innovatie.