Ideologie en informatiehuishouding, deel 2: Politiek ambities
Bij het op orde brengen van de informatiehuishouding wordt vooral gedacht aan technologische innovaties en organisatorische aanpassingen. Veel minder aandacht is er voor de rol van ideologie en politiek. Bij vraagstukken rond digitalisering en informatiehuishouding moeten we de vraag stellen welke waarden we daarmee willen verwezenlijken? Wat betekent deze technologie voor ambtenaren die ermee moeten werken, maar vooral ook voor burgers die er als klant of als ‘citoyen’ mee te maken hebben? Digitalisering kan onze waarden dienen of juist ondergraven.
Op 8 januari publiceerde iBestuur deel 1 over ‘Kernwaarden’. Dit tweede deel gaat over de ambities van politieke partijen op het gebied van digitalisering. Daarover bestaat opmerkelijk veel overeenstemming.
In dit onderzoek is een aantal ambities op het gebied van digitalisering en informatiehuishouding op een rij gezet. Daarbij is het belangrijk om op te merken dat dit geen uitputtende inventarisatie betreft. Zo wordt bijvoorbeeld ook het belang van digitale veiligheid en cybersecurity door veel partijen onderschreven. We hebben ons in dit onderzoek in het bijzonder gericht op thema’s die van belang zijn in de relatie tussen burger en overheid en de vraagstukken omtrent sturing van digitalisering en informatiehuishouding.
1 . Menselijke maat
Er is brede overeenstemming dat de menselijke maat weer centraal moet komen te staan in de dienstverlening van de overheid. Veel partijen pleiten voor overheidsloketten in bibliotheken waar inwoners terechtkunnen met vragen aan de overheid: van inhoudelijke vragen tot hulp bij het invullen van formulieren of het aanvragen van ondersteuning. Ook moeten mensen die moeite hebben met digitale aanvragen altijd de mogelijkheid hebben om te kiezen voor telefonisch of persoonlijk contact.
2 . Democratie en participatie
De uitvoering moet weer meer centraal staan. Nieuw beleid moet tot stand komen met de organisaties die het werk doen, bij overheden en andere partners, zodat het uitvoerbaar is en werkt voor mensen. Het betrekken van eindgebruikers – ambtenaren en burgers/cliënten – is daarbij essentieel. “De georganiseerde civil society moet de overheid scherp houden als het gaat om het verbeteren van de informatiehuishouding. Daarbij kan gedacht worden aan organisaties ACOI, de Open State Foundation, SPOON, OVJ en VVOJ. Zij kunnen ervoor zorgen dat dit thema op de agenda blijft.”
3 . Transparantie
Sommige partijen pleiten voor data commons, waarbij data wordt gedeeld tussen overheid, wetenschap en bedrijven, ten bate van maatschappelijke uitdagingen. Open-source software vormt het uitgangspunt bij de overheid. Er is brede steun voor een algoritmeregister waarin overheden aangeven welke algoritmes ze gebruiken en welke aannames en koppelingen daarbij gehanteerd worden.
4 . Regie op gegevens
Veel partijen hanteren het uitgangspunt dat de burger zo veel mogelijk zeggenschap moet krijgen over de data die over hem of haar wordt verzameld en verwerkt. Het moet makkelijker worden om een overzicht te krijgen van wie welke gegevens voor welke doeleinden verwerkt. In deze lijn ligt ook het pleidooi om gebruik te maken van een persoonlijke digitale kluis in beheer van de burger zelf. Dit levert mogelijk zowel een betere waarborg van de privacy als een betere informatie-uitwisseling tussen burger en dienstverlener op.
5 . Reinventing Informatiehuishouding
De informatiehuishouding vormt een randvoorwaarde voor het goed functioneren van de overheid. Ooit was Nederland een koploper op het gebied van informatisering, maar inmiddels hebben we te maken met een legacy van oude systemen. We moeten nadenken over het opnieuw ontwerpen van de Informatiehuishouding. “De informatiehuishouding biedt een infrastructuur waar heel veel mensen gebruik van maken. Stel je voor dat we een spoornet hebben met roestige bielzen, onbewaakte overgangen en wissels die het periodiek laten afweten. Dat zou voor grote problemen zorgen. Iets soortgelijks geldt voor de informatie-infrastructuur. Het ingewikkelde daarbij is dat deze problemen minder goed zichtbaar zijn. We zien wel tot welke problemen dit kan leiden, denk bijvoorbeeld aan de Toeslagenaffaire. Er is een Deltaplan nodig om dit op orde te brengen. De Deltawerken zijn ook niet in 4 jaar gebouwd, maar we moeten nu beginnen aan het ontwikkelen van nieuwe systeem, parallel aan de oude systemen.” Daarbij hoort ook het opnieuw ontwerpen van processen langs de lijn van ‘privacy by design’ en ‘open by design’.
6 . Meer centrale sturing op ICT
Veel partijen pleiten voor meer centrale regie op het gebied van ICT en informatiehuishouding. Sommigen gaan nog een stap verder en willen een minister van Digitale Zaken die leiding geeft aan een overkoepelend ministerie van Digitale Zaken.
7 . Digitale soevereiniteit Europa
Er leven brede zorgen over de toenemende macht van bigtech bedrijven zoals Alphabet en Microsoft. Dat geldt in verstrekte mate voor een bedrijf als Huawei, waarbij essentiële infrastructuur in Chinese handen zou kunnen komen. Het is daarom belangrijk om vanuit de EU via wetgeving kaders en randvoorwaarden te stellen. Denk daarbij aan zaken als content moderatie, verbod op gepersonaliseerde advertenties, een open algoritmeregister, etc. Daarnaast wordt gedacht aan het uitsluiten van bepaalde bedrijven voor de aanleg van bijvoorbeeld een 5G-netwerk en aan de mogelijkheid om dominante marktpartijen op te knippen.
Schema: Maatregelen op het gebied van digitalisering en informatiehuishouding en de mate waarin deze door partijen gedeeld worden
Opvallend is dat er betrekkelijk brede overeenstemming bestaat over een aantal kernthema’s en mogelijke maatregelen op het gebied van digitalisering en informatiehuishouding. NB: Het PVV-verkiezingsprogramma bevat geen maatregelen op het gebied van digitalisering en informatie-huishouding.
Onderzoek
De Regeringscommissaris Informatiehuishouding Arre Zuurmond verzocht aan Instituut Maatschappelijke Innovatie (IMI) een onderzoek te doen naar het thema ‘Ideologie en informatiehuishouding’.
De belangrijkste vragen van het onderzoek zijn:
- Wat zijn de kernwaarden in de belangrijkste politiek-ideologische stromingen in het Nederlandse politieke landschap?
- Wat is hun visie op de rol van de overheid vanuit deze verschillende politiek-ideologische stromingen?
- Wat is hun visie op hoofdlijnen op het gebied van digitalisering, transparantie en informatiehuishouding?
Voor het analyseren van het gedachtegoed van politieke partijen zijn bronnen gebruikt als beginselprogramma’s, verkiezingsprogramma’s, websites, publicaties en interviews met Kamerleden of directeuren van wetenschappelijke bureaus. Met erkentelijkheid aan de geïnterviewden: Sandra Palmen, Tjebbe van Oostenbruggen (beiden NSC), Noortje Thijssen (GL), Henk Vermeer (BBB), Joost Sneller (D66), Patrick van Schie, Wilbert Jan Derksen (beiden TeldersStichting/VVD), Pieter Jan Dijkman (WI CDA).
In de volgende en laatste aflevering van deze serie ga ik in op mogelijke toekomstscenario’s.
Lees ook:
Wat een gevaarlijke discussie! De woorden democratie, identiteit en recht zijn allang niet meer in synch met de connotatie ervan. Laat staan met de technische mogelijkheden tot invulling.
Om te beginnen is een geïntegreerde benadering van digitalisering en informatiehuishouding essentieel om het spanningsveld tussen top-down controlestructuren en de bevordering van een datacentrische en contextuele democratie te begrijpen. Nog voor je daar politiek op los laat, laat staan ‘waarden’.
Laten we ons een vier-assen stelsel voorstellen. Op de horizontale as staan ’topdown/infrastructuur/controle’ vs ‘bottom up, datacentrisch, context centrisch’. Zet op de verticale as de woorden: democratie, identiteit en recht. Dan alleen al krijg je totaal verschillende invullingen van de concepten.
Top-down controle-infrastructuren kunnen oligarchische tendensen versterken, door macht te concentreren bij een kleine groep. Dit zal de menselijke maat in dienstverlening juist beperken en de ontwikkeling van rechtssystemen stagneren, omdat het recht minder adaptief en flexibel wordt. Als je dit pad op gaat (en daar kom je al snel met een mandaat/budget cultuur en centralisatie, standaardisatie en harmonisatie van beleid) dan ontstaat een star systeem dat niet altijd recht doet aan individuele gevallen.
Aan de andere kant kunnen datacentrische en contextuele benaderingen de democratische betrokkenheid juist versterken, maar dan moeten we wel eerst alles loslaten wat we denken te weten. Door de menselijke maat centraal te stellen en te focussen op transparantie en burgerparticipatie, wordt de kans groter dat technologische systemen en recht beter aansluiten bij de behoeften van de gebruikers, maar dat impliceert ook dat de Staat hooguit een Data Eigenaar, Data Leverancier of Data Consument is binnen een breder data ecosysteem. Dit kan leiden tot een rechtvaardiger en inclusievere benadering van democratie en identiteit, waarbij burgers controle hebben over hun eigen data en de context van hun situatie wordt meegewogen. Dan moeten we alleen wel strategisch kiezen voor een veelvoud aan identiteiten (Levels of Identity etc. ISO 29003) en daarmee is alleen al de ID-wallet onwerkbaar (want nog steeds een centralistisch model). Beter is om te werken met een veelvoud aan verifieerbare claims in een gedecentraliseerd en gedistribueerd netwerk. Oftewel, check je attributen bij degenen die evenveel te verliezen hebben als jijzelf als de data niet correct zijn. Voorbeeld: je telco en je bank hebben allebei een behoorlijk belang dat jouw salaris op en rekening gestort wordt, die door een echte bank wordt beheerd en is toebedeeld aan iemand met een vaste woon- en verblijf plaats.
Legal Engineering zal dan omarmd moeten worden om juridische systemen te analyseren en herontwerpen gebaseerd op verifieerbare gegevens, ontologie, taxonomie, semantiek en contextuele inzichten op basis van bron en rechts hiërarchie bepaling. Dit zou kunnen bijdragen aan transparantere en rechtvaardigere juridische processen en het vermijden van de valkuilen van de IJzeren Wet van de Oligarchie door de macht over informatie en rechtssystemen te decentraliseren.
Kortom, het is van cruciaal belang om een balans te vinden tussen het benutten van data en technologie ter ondersteuning van democratische waarden en het waarborgen van de menselijke maat binnen een rechtvaardige digitale transformatie. Onze Open Samenleving pakt dat allang op en juist in Nederland zijn we daar al behoorlijk ver mee. Het zou al heel wat zijn als politici die basics zouden kennen.